काठमाडौँ । नेपालमा ज्येष्ठ नागरिक (६० वर्षभन्दा माथिका) को जनसंख्या तीव्र रूपमा बढिरहेको राष्ट्रिय जनगणना २०२१ को तथ्यांकले देखाएको छ । राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालयले हालै सार्वजनिक गरेको “नेपालमा बुढ्यौली” सम्बन्धी प्रतिवेदन (थिम्याटिक रिपोर्ट) अनुसार सन् २०२१ मा नेपालको कुल जनसङ्ख्याको १०.२% अर्थात् २९ लाख १६ हजार ४५७ जनसङ्ख्यामध्ये २९ लाख ७७ हजार ३१८ जना ६० वर्ष वा सोभन्दा माथिका छन् । यो संख्या सन् १९९१ को तुलनामा लगभग दोब्बर हो, जतिबेला ज्येष्ठ नागरिकको अनुपात केवल ५.८% थियो ।

बुढ्यौली जनसंख्याको वृद्धि र यसका कारणहरू
प्रतिवेदनका अनुसार, विगत तीन दशकमा नेपालको बाल जनसंख्या घट्दै गएको छ भने ज्येष्ठ नागरिकको संख्या लगभग दोब्बर भएको छ । सन् १९५२/५४ मा ज्येष्ठ नागरिकको अनुपात कुल जनसङ्ख्याको ५% थियो, जुन सन् २०२१ मा १०.२% पुगेको छ ।

यस्तै, काम गर्ने उमेर समूह (१५–५९ वर्ष) को जनसङ्ख्या सन् १९९१ मा ५१.७% बाट बढेर सन् २०२१ मा ६२.०% पुगेको छ। यी प्रवृत्तिहरूले नेपालमा जनसङ्ख्याको बुढ्यौली प्रक्रिया स्पष्ट रूपमा चलिरहेको संकेत गर्छ ।

ज्येष्ठ नागरिकको जनसंख्या वृद्धिको मुख्य कारणमा स्वास्थ्य सेवामा सुधार, जीवन वृद्धि, र जन्मदरमा कमी रहेको विज्ञहरू बताउँछन्। प्रतिवेदनले सन् २०४२ सम्ममा ज्येष्ठ नागरिकको जनसङ्ख्या दोब्बर हुने अनुमान गरेको छ, जुन २१ वर्षभन्दा कम समयमा हुने छ । यो तीव्र वृद्धिले स्वास्थ्य सेवा, सामाजिक सुरक्षा, र सामाजिक एकीकरणमा ठूलो दबाब सिर्जना गर्ने देखिन्छ ।

ज्येष्ठ नागरिकको जीवनशैलीमा परिवर्तन
ज्येष्ठ नागरिकको बसाइ र जीवनशैलीमा पनि उल्लेखनीय परिवर्तन देखिएको छ। सन् २०११ र २०२१ को तथ्याङ्क तुलना गर्दा, आफ्ना छोराछोरीसँग बस्ने ज्येष्ठ नागरिकको अनुपात घट्दै गएको छ भने श्रीमान्/श्रीमतीसँग मात्र बस्नेको संख्या बढेको छ। यस्तै, एक्लै बस्ने ज्येष्ठ नागरिकको संख्यामा पनि सामान्य वृद्धि भएको छ । अन्य आफन्तसँग बस्नेको अनुपात पनि बढिरहेको छ ।

विशेष गरी, पुरुषहरूमा श्रीमान्/श्रीमती र छोराछोरीसँग बस्ने संख्या घट्दै गएको छ भने महिलाहरूमा यो अनुपात बढ्दै गएको छ। यसले सामाजिक संरचनामा आएको परिवर्तन र ज्येष्ठ नागरिकको स्वतन्त्र जीवनशैलीलाई संकेत गर्छ ।

साक्षरता र अशक्तताको अवस्था
ज्येष्ठ नागरिकको साक्षरता दर भने अझै कम रहेको छ। सन् २०२१ को तथ्यांकअनुसार, ६० वर्षभन्दा माथिका ६९% ज्येष्ठ नागरिक निरक्षर छन् । पुरुषमा साक्षरता दर ४७.८% रहेको छ भने महिलामा यो दर केवल १५.१% छ । यस्तै, ६.९% ज्येष्ठ नागरिकमा कुनै न कुनै प्रकारको अशक्तता रहेको देखिएको छ । पुरुषमा यो दर ७.२% र महिलामा ६.६% छ । अशक्तताका प्रकारमा शारीरिक अशक्तता, कम दृष्टि, बहिरोपन, मानसिक स्वास्थ्य समस्या, र बौद्धिक अशक्तता मुख्य रहेका छन् ।

चुनौती र अवसरहरू
ज्येष्ठ नागरिकको जनसंख्या वृद्धिसँगै स्वास्थ्य सेवा लागत, सामाजिक सुरक्षामा दबाब, र सामाजिक एक्लोपन जस्ता चुनौतीहरू बढिरहेका छन् । प्रतिवेदनले पुरुषको तुलनामा महिलाको जीवन लामो भएकाले विधवापनको अनुपात पनि बढिरहेको उल्लेख गरेको छ, जसले ज्येष्ठ महिलाहरूको सामाजिक र आर्थिक सुरक्षामा थप ध्यान दिनुपर्ने देखाएको छ ।

यसका बाबजुद, ज्येष्ठ नागरिकको अनुभव र ज्ञानलाई उपयोग गरेर सामाजिक र आर्थिक विकासमा योगदान पुर्‍याउने अवसर पनि रहेको छ । प्रतिवेदनले ज्येष्ठ नागरिकलाई सामुदायिक गतिविधिमा संलग्न गराउने, उनीहरूको स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षामा लगानी बढाउने, र उनीहरूको आत्मसम्मान कायम राख्ने नीतिहरू बनाउन सुझाव दिएको छ ।

नीतिगत सुझावहरू
राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालयले ज्येष्ठ नागरिकको स्वास्थ्य सेवालाई बलियो बनाउन जेरियाट्रिक हेरचाहमा जोड दिन, स्वास्थ्य बीमाको पहुँच विस्तार गर्न र सामाजिक सुरक्षा प्रणालीलाई सुदृढ गर्न सुझाव दिएको छ । सामुदायिक आधारमा घरेलु हेरचाह सेवा विस्तार गरी ज्येष्ठ नागरिकको एक्लोपन कम गर्नुपर्नेमा जोड दिइएको छ । साथै, पेन्सन प्रणालीलाई विस्तार गरेर उनीहरूको आर्थिक सुरक्षा सुनिश्चित गर्नुपर्ने सुझाव पनि दिइएको छ ।

यो प्रतिवेदनले नेपालमा बुढ्यौली जनसंख्याको वृद्धिसँगै आउने चुनौती र अवसरहरूलाई सम्बोधन गर्न ठोस नीति र कार्यक्रमहरूको आवश्यकता रहेको स्पष्ट पारेको छ । सरकार र सम्बन्धित निकायहरूले यी सुझावहरूलाई कार्यान्वयन गरेमा ज्येष्ठ नागरिकको जीवनस्तर सुधार गर्न सकिने अपेक्षा गरिएको छ ।