तनहुँको म्याग्दे गाउँपालिका–३, किलचोकका तेजबहादुर ठकुरीलाई पछिल्लो डेढ वर्षयता एक गाग्री पानी लिन एक किलोमिटर परसम्म पुग्नुपर्ने बाध्यता थियो । ठकुरी मात्र होइन, यो बाध्यता म्याग्दे–३ का करिब ३०० परिवारलाई नै थियो । यसै त मजदुरीको काम नखोजेसम्म वर्षभरि गुजारा नचल्ने किलचोकबासीको धेरै समय खानेपानी ओसार्नमै खर्चनु परेपछि गुजाराको चक्र नै खलबलियो ।

तीन सय परिवार बसोबास गर्ने किलचोकमा खानेपानीको एउटै मुहान थियो । त्यही मुहानबाट गाउँमा पानी आपूर्ति गरिन्थ्यो । तर, डेढ वर्ष पहिले पहिरोले मुहान क्षतविक्षत तुल्यायो । मुहानसम्म पुग्ने बाटो र पानी ट्याङ्की पनि पहिरोले क्षतविक्षत बनायो । त्यसपछि किलचोकबासीलाई खानेपानीका लागि निकै टाढाको मुहानसम्म धाउनुपर्ने बाध्यता आइलाग्यो । 

अहिले त्यो बाध्यता हटेको छ । किलचोकमा फेरि पानी फर्किएको छ । ‘अहिले टोल टोलमा, घरघरमा धारा पु¥याइएको छ’, ठकुरीले भने, ‘डेढ वर्षअघि पहिरोले पुरेको खानेपानीको मुहान मर्मत भएपछि किलचोकमा शुरु भएको खानेपानीको समस्या हटेको छ ।’

झन्डै डेढ वर्ष काकाकुल रहेको किलचोकको प्यास मेटाउने यो उपाय प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रममार्फत जुरेको हो । कार्यक्रम अन्तर्गत यही आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा बतासे खानेपानी पँधेरो मर्मत तथा व्यवस्थापनको काम सम्पन्न भएपछि किलचोकले भोगिरहेको खानेपानी सङ्कट हल भएको हो । यो योजनामा नेपाल सरकार लगायत दातृ निकाय विश्व बैङ्कको युवा रोजगारीका लागि रूपान्तरण पहल आयोजना (आइडीए)को पनि ऋण लगानी थियो । ‘पानीको मुहान मर्मत भएपछि टाढासम्म पानी लिन जाने समय बच्यो, यसबाट जीविकोपार्जनमा पनि सहयोग पुगेको छ’, ठकुरीले भने । 

योजना सम्पन्न गर्न उपभोक्ता समितिमार्फत कुल १२ जना सूचीकृत बेरोजगारले औसतमा ५५ दिन काम सञ्चालन गरेका थिए ।  ज्याला रकम प्रतिदिन ५७७ रुपैयाँ कामदारको बैङ्क खातामै भुक्तानी दिने कार्य भइरहेको छ । किलचोककी लक्ष्मी सुनारको अध्यक्षतामा गठित रोजगार उपभोक्ता समितिले योजना अन्तर्गत बतासेमा पानीको मुहान मर्मत तथा सरसफाइ, भटरचोक र कुलेचौरमा बाटो मर्मत गर्‍यो । खेतीपातीबाट गुजारा गर्ने सुनार स्वयंको कृषि आम्दानीले चार पाँच महिना खान पुग्थ्यो । बाँकी समय कामको खोजीमै भौँतारिनुपर्थ्यो । यसपालि त्यस्तो भएन । यो योजनामा उनले पनि काम गर्ने मौका पाइन् । सुनार भन्छिन्, ‘अब गाउँमै पिउने पानी पायौँ, श्रम गरेर प्राप्त ज्यालाले घर खर्च चलाउन पनि सजिलो भएको छ ।’

हर्षपुरमा बाटोले ल्याएको हर्ष

यो तस्बिरमा देखिने ढुङ्गा छापिएको बाटो म्याग्दे गाउँपालिका-७ मा पर्छ । यो त्यही बाटो हो जहाँबाट हर्षपुर गाउँमा रहेको होमस्टेमा पुगिन्छ । हर्षपुरका ४६ घरपरिवारले आफ्नै गतिलो आयआर्जनको जोहो गर्न संयुक्त प्रयासमा होमस्टे सञ्चालन गरेका छन् । तर, कच्ची बाटोले उनीहरूको लक्ष्यमा अवरोध खडा गरिदिएको थियो । सुबिस्तायुक्त बाटो नहुँदा पर्यटकहरू यहाँ आउन हच्किन्थे । त्यसमाथि उकालो र ओरालो बाटो हिलाम्मे हुँदा हिँड्न समेत मुस्किल हुन्थ्यो ।

त्यही बाटोमा ढुङ्गा छापेर सिँढी बनाइएपछि होमस्टे पुग्न धेरै सहज भएको छ । बाटो मर्मत र स्तरोन्नतिको यो काम प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रमको सहयोगबाट भएको हो । 

हर्षपुर होमस्टेमा पाहुनाका लागि १८ घरमा बास बस्ने व्यवस्था छ । पर्यटक आवतजावत गर्ने पैदल मार्ग मर्मत तथा स्तरोन्नतिका लागि सञ्चालित योजनामा यहाँका सूचिकृत ७ जना बेरोजगारले सरदर ५२ दिनका दरले जम्मा ३६४ दिन काम गरेका थिए । ज्याला रकम प्रतिदिन रु.५१७ का दरले सम्बन्धित कामदारको बैङ्क खाता मार्फत भुक्तानी गरिएको थियो । होमस्टे सञ्चालक दमन्ता राना भन्छिन्, ‘अरू कुनै आम्दानी गर्न नसक्ने म जस्ता एकल तथा विपन्न महिलाले सय दिन जति रोजगारी पायौँ, अब होमस्टेले पनि स्वरोजगार गराउला भन्ने आशा छ ।’ 

म्याग्दे गाउँपालिका उपाध्यक्ष बालकृष्ण घिमिरेका अनुसार गाउँपालिकाले पर्यटन पर्वद्धनका लागि होमस्टे जाने बाटो मर्मतलाई प्राथमिकतामा राखेर यो योजना अघि बढाएको हो । उनले धार्मिक पर्यटन पर्वद्धनका लागि मन्दिर जाने बाटोसमेत मर्मत गरिएको बताए । गाउँपालिकाले आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा वार्षिक बजेट तथा कार्यक्रममै पर्यटन क्षेत्र विकास गर्न हर्षपुर होमस्टेमा पैदल मार्ग मर्मत तथा स्तरोन्नति गर्ने योजना तय गरेको थियो जसबाट ७० घरधुरी प्रत्यक्ष लाभान्वित भएका छन् ।

पैदल मार्ग मर्मतबाट होमस्टेको सौन्दर्य बढ्नुका साथै यहाँ आउने पाहुनालाई हिँडडुल सहज भएको छ । यही बाटोले विद्यार्थीलाई विद्यालय आवतजावत गर्नसमेत सजिलो बनाएको छ । होमस्टेमा पाहुनाको आगमन बढ्दै गएपछि कृषकले उत्पादन गरेको तरकारी र दूध पनि गाउँमै खपत हुन थालेको हर्षपुर होमस्टे सचालक समिति अध्यक्ष विसरा थापा बताउँछिन् । 

प्राथमिकतामा विपन्न, स्थानीय सरकारको हातेमालो

रोजगार कार्यक्रम लागु भएपछि म्याग्दे गाउँपालिकामा २०७५/७६ देखि अहिलेसम्म ९५५ जना बेरोजगार सूचिमा दर्ता भएका छन् । तीमध्ये अहिलेसम्म ३१० जनाले रोजगारी पाएका छन् । गाउँमै रोजगारीको अवसर पाउनेमा महिलाको सङ्ख्या उल्लेख्य छ । रोजगार उपभोक्ता समिति वडा नम्बर ३ की अध्यक्ष सुनारका अनुसार कुनै कुनै टोलीमा त ९५ प्रतिशतसम्म महिलाले रोजगार पाएका छन् । 

गाउँपालिका वर्तमान अध्यक्ष श्रीप्रसाद श्रेष्ठ विपन्न र बेरोजगारलाई प्राथमिकतामा राखेर रोजगारीका अवसर प्रदान गरिएको बताउँछन् । श्रम बेचेर बाँच्नेहरूलाई नै प्राथमिकतामा राखेर रोजगारीका अवसर दिन गाउँपालिकाले योजना बनाएरै काम गरिरहेको उनको भनाई छ । गाउँपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत नारायण प्रसाद अधिकारीले बेलाबेला अनुगमन गर्दा कार्यक्रमको प्रभावकारिता राम्रो देखिएको र वडाबाट छनोट भएका योजनाहरूलाई नै प्राथमिकता दिएर काम भइरहेको बताए ।

किलचोकमा खानेपानीको सुविधा फर्काउने र हर्षपुरमा बाटो बनाउनेबाहेक गाउँपालिकाको दुर्गममध्ये मानिने वडा नम्बर ६ मा समेत बाटोको नाली बनाउने काम सम्पन्न भएको छ । त्यस्तै, वडा नम्बर ४ मा रहेको पाँडे थोक धारा पानी खानेपानी मर्मत तथा व्यवस्थापन आयोजनाको पनि रूपान्तरण कार्य सञ्चालन भइरहेको छ । गाउँपालिका स्तरीय रोजगार संयोजक पविन्द्र शाहीका अनुसार म्याग्देका सबैजसो वडामा बाटो मर्मत, पानीका मुहान सरसफाइ लगायतका काम भएका छन् । उनले प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रमसँग स्थानीय तहले पनि सहकार्य गर्दा नतिजा थप प्रभावकारी बनेको बताए । 

गाउँपालिकाले खानेपानी आयोजना, बाटो निर्माण तथा मर्मत, विद्यालय संरक्षण लगायतमा सघाएको छ । स–साना बाटाहरूलाई साढे ३ फिटसम्म चौडा बनाउने, आवश्यक ढुङ्गा खरिद र ढुवानी गर्ने लगायतका काममा पनि गाउँपालिकाले हातेमालो गरेको छ ।

जोखिममा रहेको स्वास्थ्य प्रावि बर भन्ज्याङमा पर्खाल लगाउने काम स्थानीय तहकै सहयोगमा भएको वडा नम्बर ७ का वडा सदस्य धुर्ब नेपालीले बताए । पर्खालका लागि आवश्यक सामाग्री वडा कार्यालयले उपलब्ध गराएको र रोजगार कार्यक्रममार्फत श्रमिकको व्यवस्था गरिएको उनले बताए ।

प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत अधिकारीले पनि योजनाहरू प्रभावकारी बनुन् भनेर औजार तथा उपकरण उपलब्ध गराउने गरिएको बताए । रोजगार कार्यक्रमसँगको सहकार्यमा गाउँपालिकाले बायो इन्जिनियरिङ लगायतका योजना सञ्चालन गर्न थप ५ लाख रुपैयाँ विनियोजन गरेको छ ।

चुनौती दिगोपनको

रोजगार कार्यक्रमले गाउँमा परिवर्तनसँगै केहीलाई प्रत्यक्ष रोजगारी दिएर गुजारा पनि सहज बनाइदिएको छ । तर, हरेक वर्ष बढिरहेको बेरोजगारको सङ्ख्या धेरै भएकाले सबैलाई रोजगारी उपलब्ध गराउन सक्ने अवस्था पनि छैन । म्याग्दे गाउँपालिका स्तरीय रोजगार संयोजक शाही पनि सूचिकृत भएका सबै बेरोजगारको अपेक्षा रोजगारी पाए हुन्थ्यो भन्ने रहेको बताउँछन् । 

‘घरैपिच्छे सबैले रोजगारी पाए हुन्थ्यो भन्ने चाहना छ । तर, हामीले भने साहुले २ हजार पनि नपत्याउनेलाई प्राथमिकतामा राखेर रोजगारी दिएका छौँ,’ वडा नम्बर ७ का वडा सदस्य नेपाली भन्छन् । 

सबैलाई रोजगारी उपलब्ध गराउनु आफैमा चुनौती छँदै छ, सँगै रोजगार कार्यक्रमअन्तर्गत सम्पन्न भएका योजनाहरूलाई दिगोपन दिने चुनौती पनि छ । ‘सम्पन्न भइसकेका आयोजना जोगाइराख्न काम लगाउन खोज्यो भने निर्माण सामग्री र औजारको अभाव आइलाग्छ’, गाउँपालिका उपाध्यक्ष घिमिरेले भने, ‘काम गर्न पर्ने गैँती, कोदालो, बेल्चा लगायतका औजार आवश्यक पर्छन् । बाटो बनाउनकै लागि पनि ढुङ्गा, सिमेन्ट, जाली आवश्यक पर्छ, यी सामग्री खरिद गर्नु पर्छ । तर, त्यो व्यवस्था नहुँदा समस्या देखिन्छ ।’

रोजगार कार्यक्रमका योजनाहरू कहिलेकाहीँ प्रभावहीन जस्तै देखिने समस्या पनि छ । जस्तो कि, वडा नम्बर ३ का तेजबहादुर ठकुरीले भने, ‘यो वर्ष मर्मत गरेका बाटो फेरि अर्को वर्ष मर्मत गर्नुपर्ने, हिउँदमा मर्मत गरेका बाटाहरू बर्खामा बिग्रिने गरेकोले पनि काम नगरे जस्तो देखिन्छ । भएका कामलाई दिगो राख्न चुनौती छ ।’