- ‘Freedom from want and Freedom from fear’
- राज्यका जनता एवं नागरिकहरुमा डर, भय, त्रास, दरिद्रता र गरिबीबाट उन्मुक्तिको अनुभूति र प्रत्याभूति गराउनुनै सुरक्षा हो । ‘अभाव र भयबाट मुक्ति’ जस्ता पक्षबाट नागरिकहरुको हित र जीवनको संरक्षण गर्नु सुरक्षा हो ।
- सुरक्षाले भोक, रोग र गरिबीको चुनौतीबाट मुक्तिको माग गर्दछ जसको कारण गरीब मुलुकहरु अनवरत रुपमा सोसँग सामना गरिरहेका छन । राजनीतिक अस्थिरताको जोखिम र दैनिक जीवनमा आइपर्ने आकस्मिक तथा हानिकारक व्यवधानहरुबाट व्यक्ति तथा समुहको बचाउ एवं संरक्षणको अवधारणालाई समेत सुरक्षा दृष्टिकोणमा थप गरिएको छ ।
- ‘सुरक्षा कसका लागि ?’, ‘कस्तो खालको सुरक्षा ?’, ‘कस्ता चुनौतीबाट सुरक्षा ?’ र ‘कुन उपायबाट सुरक्षा ?’ जस्ता विषयहरुसँग सम्बन्धित कैयौं प्रश्नहरु उठ्ने गरेका छन् । यस्ता प्रश्नका उत्तरहरु सुरक्षाका विभिन्न परिभाषा र अवधारणाहरुमा भर पर्ने भएकोले यसको सर्वसम्मत परिभाषा भएको पाइदैन ।
- मुलुकको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रिय हित, स्वभिमान र राष्ट्रिय स्वाधिनताको रक्षा, आर्थिक, सामाजिक, बातावरणिय एवं साँस्कृतिक तत्वहरुको जर्गेना तथा अन्तराष्ट्रिय सम्बन्ध, कुटनीति, आर्थिक साझेदारितामा छिमेकीका अपेक्षाहरुसँग सन्तुलन मिलाउँदै राष्ट्रिय स्वार्थको संरक्षण गर्नु राष्ट्रिय सुरक्षा व्यवस्थापन हो ।
- राज्यको आर्थिक सबलीकरण, संरचना, स्वतन्त्रता र शासन व्यवस्थाको सुरक्षा, मानव जीवनको अस्तित्व मात्र नभइ बाँच्न लायक जीवनका लागि अपरिहार्य शर्त र अन्ततः मानव हित र आत्मसम्मानको प्रर्वदन, विभेद, दमन, नरसंहार, जातीसंहार, हिंसा जस्ता अपराधको सन्त्रासबाट मुक्ती, बिश्वजगतबाट अहस्तक्षेप, अनाक्रमण तथा सम्मानपूर्ण व्यवहारको अनुभुतीनै राष्ट्रिय सुरक्षा व्यवस्थापन हो ।
- नेपाली जनतानै राज्यशक्तिका मूल स्रोत र राष्ट्रिय सुरक्षाका प्रमुख हुन ।
अवधारणा :
परम्परागत :
- यथार्थवादी र नवयथार्थवादीहरु सुरक्षाको सन्दर्भ विन्दु राज्यलाई मान्दछन ।
- सीमानाको सुरक्षा, शासकहरुको सुरक्षामा जोड
- राज्य केन्द्रित सुरक्षा अवधारणाको सिद्धान्त
- राष्ट्रिय स्वतन्त्रता र भौगोलिक अखण्डता राज्यसँग सम्बन्धित दुई पक्ष
- राज्यहरुबिचको शक्ति संर्घष, युद्ध एवं राज्यको सुरक्षा सुनिश्चितताका लागि आफ्नो क्षमता विकास (सैन्य या अरु कुनै) ।
आधुनिक :
- नागरिकहरुको हित र जीवनको संरक्षण
- जन्तालाई सुरक्षाको प्रत्याभुति गराउनु राज्यको कर्तव्य
- मानव जीवन स्वतन्त्र र सम्मानपूर्ण बाँच्ने अनुकुलता
- मानवका आधारभुत आवश्यकतामा पहुँच वृद्धि (पानी, खाद्यान्न, बासस्थान, स्वास्थ्य, रोजगारी)
- व्यक्तीहरुको सुरक्षानै विश्व सुरक्षाको मूल सुत्र
- राज्य केन्द्रित सुरक्षाबाट मानव सुरक्षामा जोड
- मानव जीवन र मानवीय गरिमा जस्ता विषयहरुमा जोड
- ग्लोबल इन्टेलिजेन्स एवं ICT बेस्ट सेक्यूरिटी
- मानव विकास, मानव अधिकार, सार्वजनिक सुरक्षा, द्धन्द्ध समाधान एवं शान्तिको अंग
- आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, वातावरणीय एवं मानवीय सुरक्षाको अवधारणा
मुख्यत : सुरक्षाको परम्परागत धारणा सेनालाई स्रोत निर्धारणको विशेषाधिकार प्राप्त हुन्छ भन्ने थियो तर आधुनिक मान्यताले सुरक्षाको स्तरको गम्भीरतालाई महत्व दिएको छ । सुरक्षाको केन्द्र राज्य सँगसँगै मानवलाई प्राथमिकता दिएको छ ।
सुरक्षा दृष्टिकोणले हेरिनु पर्ने अत्यावश्यक मुद्दाहरु/तत्वहरु/आयामहरु :
- सैन्य सुरक्षा
- आर्थिक सुरक्षा
- खाद्द सुरक्षा
- स्वास्थ्य सुरक्षा
- वातावरणीय सुरक्षा
- राजनीतिक सुरक्षा
- सामुदायिक सुरक्षा
- वैयक्तिक सुरक्षा
राष्ट्रिय सुरक्षाका चुनौतीहरु :
आन्तरिक :
- शासकीय व्यवस्थापनका कारण उत्पन्न चुनौतीहरु
- अपराध सृखंलाका कारण उत्पन्न चुनौतीहरु
- वर्तमान संविधान सर्वस्विकार्य बन्न नसक्दाका चुनौतीहरु
- वातावरणीय क्षयीकरणका कारण उत्पन्न चुनौतीहरु
- कुटनीतिक सन्तुलनको अभावबाट उत्पन्न चुनौतीहरु
- राजनीतिक प्रतिवद्धताको कमि एवं निष्ठाको कमजोर धरातलबाट उत्पन्न चुनौतीहरु
- कानुन व्यवस्था सम्बद्ध चुनौती र खतरा
- जनसाँख्यिक असन्तुलनका कारण उत्पन्न चुनौतीहरु
- शरणार्थीका कारण उत्पन्न चुनौतीहरु
- बसाई सराईका कारण उत्पन्न चुनौतीहरु
- सामाजिक आर्थिक चुनौती र खतरा
- विपद र प्राकृतिक स्रोतको क्षति सम्बद्ध चुनौती र खतरा
- अतिवाद, जातीवादका कारण उत्पन्न हुने चुनौती र खतरा
- अपराधको राजनीतिकरण र राजनीतिको अपराधीकरण हुन रोक्नु
- विविधता व्यवस्थापन गर्नु
- अराजकतावादको नियन्त्रण गर्नु
- मिडियामा भाइरल हुने सँस्कार र त्यस्ले फैलाउने भ्रमको नियन्त्रण गर्नु
- पुरातनवादी एवं व्यवस्था विरोधी, संविधान विरोधी शक्तीहरुलाइ नियन्त्रण गर्नु
- अव्यवस्थित शहरिकरणको व्यवस्थापन गर्नु
- डर, भय, त्रासबाट जनतालाइ मुक्त गर्नु
- सीमा सुरक्षा व्यवस्थापन एवं मजबुतीकरण गर्नु
- महत्वपूर्ण व्यक्ती एवं प्रतिष्ठानहरुको सुरक्षा र संरक्षण गर्नु
- संविधानको सफल कार्यान्वयन एवं संघीयताको सम्बर्दन गर्नु
बाह्य :
- आतङ्कवादको नियन्त्रण/निषेध गर्नु
- साइवर अपराधको रोकथाम तथा नियन्त्रण गर्नु
- संगठीत अपराधको नियन्त्रण गर्नु
- सीमानाको सुरक्षा तथा हस्तक्षेप निर्मुल गर्नु
- गैर कानुनी प्रवेशमा रोक लगाउनु
- महामारी नियन्त्रण एवं गम्भिर रोगहरुको आगमनमै रोकथाम गर्नु
- आणविक र रासायनिक हतियारको निषेध
- जलवायू परिवर्तनको न्यूनिकरण
- विश्वव्यापी गरिबी उन्मुलन गर्नु
- विश्वव्यापीकरणबाट हुने बेफाइदा कम गर्नु
- कुटनीतिक कौशलताको प्रदर्शन गर्नु
- विश्वव्यापी द्धन्द्ध सामाधान एवं शान्ति कायम गर्नु
- हस्क्षेप, अनुचित राजनीतिक दवाव
- उर्जा संकट आदी ।
सुरक्षा सम्बन्धी विषयमा विस्तृत गहन सार्वजनिक वहसको अभाव खट्किरहेको अवस्थामा विगत केही वर्षदेखि यस्ता बहस प्रारम्भ भएका छन । राष्ट्रिय सुरक्षाका बहुआयामिक कार्यसुची र चुनौतीका विषयमा केन्द्रित रहि सुरक्षा अवधारणामाथि व्यापक बहसको आवश्यकता छ । मानव सुरक्षाको अवधारणाको विकाससँगै राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक, साँस्कृतिक र वातावरणीय पक्षलाई समावेश गरी सुरक्षा सम्बन्धी परिभाषा र कार्यसुचीहरुको परिधि व्यापक बनाउँदै लगिएको छ । सुरक्षाको दृष्टिकोण परम्परागत राज्य केन्द्रित अवधारणाबाट मानव केन्द्रित अवधारणामा रुपान्तरित समेत भएको छ ।
नेपालको सन्दर्भमा नेपालमा सुरक्षा नीति आधारभुत रुपमा तदर्थवादी र अपारदर्शी रणनीति र प्रक्रियाद्धारा निर्देशित रहेको आरोप लाग्ने गरेको छ । राष्ट्रिय सुरक्षा नीति निर्माण एवं कार्यान्वयनमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने निकाय राष्ट्रिय सुरक्षा परिषदलाई अध्ययन, अनुसन्धान, नीति निर्माण वा कार्यान्वयनमा लैजाने प्रक्रियामा उपयुक्त कदम चाल्न नसकेको विज्ञहरुको बुझाइ छ । सीमित ज्ञान र उचित विश्लेषणको अभावले गर्दा सुरक्षाका सन्दर्भमा नयाँ अवधारणाको विकास हुन सकेको छैन त्यसैले सुरक्षाभित्र समेटिन आउने विविध विषयलाई सार्वजनिक बहस मार्फत नीति निर्माण तहमा सकारात्मक दबाब पुर्याउनु आजको आवश्यकता हो ।