प्राकृतिक वा मानवीय कारणले कुनै घटना घटेर ठूलो धनजनको क्षति गराई आम नागरिकमा दुःख, कष्ट सिर्जना गर्ने अवस्था आउनुलाई विपद् भनिन्छ । भुइँचालो, युद्ध, आतंकवाद, बाढी पहिरो विपद्का उदाहरण हुन् ।
विपद् विभिन्न आयाममा देखा पर्छन् ।
– वातावरणीय आयाम
– मानवीय आयाम
– राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक आयाम
– कानुनी तथा व्यवस्थापकीय आयाम
– प्रविधिगत आयाम
विपद् व्यवस्थापन
विपद्का सम्भावना पहिचान गरी त्यसलाई रोक्ने प्रयास गर्ने, आईहाले नियन्त्रण गरी क्षति न्यूनीकरण गर्न गरिने पूर्व तयारी, योजना संयन्त्र निर्माण, स्रोत साधनको व्यवस्थापन तथा सांगठनिक र मानवीय क्षमता विकास सम्बन्धि सम्पूर्ण कार्य विपद् व्यवस्थापनअन्तर्गत पर्छन् ।
विपद् आउनुअघि, आएको समयमा र पछि योजना बनाउनु, स्रोत साधन परिचालन, समन्वय, नियन्त्रण, अनुगमन र मूल्यांकन गर्नु नै विपद् व्यवस्थापन हो । विपद् व्यवस्थापनभित्र जोखिम र संकट व्यवस्थापन पनि पर्छ । साथै यसमा यी निम्न कार्य पनि पर्छन् ।
– प्रकोप क्षेत्र पहिचान गर्ने
– पूर्व तयारी गर्ने योजना बनाउने
– क्षमता बिकास गर्ने स्रोत साधनको परिचालन गर्ने
– जोखिम न्यूनीकरण गर्ने उद्दार गर्ने
– पुनस्र्थापना र पुनर्निर्माण गर्ने
निजामती कर्मचारीको भूमिका
विपद् व्यवस्थापन कार्यमा पनि निजामती कर्मचारीले कानुनी दायराभित्रै रही कार्य क्षमता प्रस्तुत गरी व्यवस्थापन गर्ने÷गराउने गर्छन् । विपद् व्यवस्थापनमा निजामती कर्मचारीले यस्तो भूमिका निभाउन सक्छन् ।
– विपद् भएको जानकारी हुनासाथ निजामती कर्मचारी आफ्नो पद तथा कार्य क्षेत्र अनुसार उद्दारका लागि सीघ्र तयार रहने ।
– विपद् क्षेत्रमा उद्दार सामग्री र उद्दारकर्ता पुर्याउने तथा टोलीको समन्वय गर्ने ।
– सही सूचना सीघ्र माध्यमबाट उपलब्ध गराउने र आवश्यक निकायमा सम्प्रेषण गर्ने ।
– बचाउन सकिने मानिसको खोजी, उद्दार र सुरक्षा गर्ने ।
– सामग्री जोगाउन प्रयास गर्ने ।
– प्रकोपमा परेका मानिसलाई सुरक्षित स्थानतर्फ लैजान प्रयास र सहयोग गर्ने ।
– मानिसमा विपदले पारेको प्रभावको मूल्यांकन गर्ने र प्रभावित नागरिकलाई तत्काल अत्यावश्यक सहयोग गर्ने । जस्तै ः पानी, खाना र औषधि उपचार ।
– प्रभावितलाई पूर्ववत अवस्थामा फर्काउन सल्लाह, परामर्श र हौसला प्रदान गर्ने ।
– पुनस्र्थापना योजना बनाई कार्यान्वयन गर्न कर्मचारी विज्ञताको उपयोग गर्ने ।
– राजनीतिक दल, संघसंस्था, क्लबसँग समन्वय गर्ने र सबैलाई उद्दार र व्यवस्थापनमा केन्द्रित गर्ने ।
– नोक्सान भएका भौतिक संरचना तथा सम्पूर्ण पक्षको लागत लिने ।
– बिग्रिएका सम्पूर्ण सेवा पुनः संचालन गर्ने ।
– घर, स्वास्थ्य चौकी, अस्पताल, विद्युत, पुललगायत पूर्वाधार निर्माणमा सहयोग गर्ने ।
– विपद्का कारण मानिसमा पर्न सक्ने शारीरिक, मानसिक र प्राकृतिक पीडा कम गर्न मनोपरामर्शका कक्षा संचालन गर्ने ।
– विपद् आउन सक्ने क्षेत्र आँकलन गरी क्षति कम गर्ने योजना बनाउने ।
– जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने कार्यक्रम संचालन गर्ने ।
– उद्दार सामग्रीको व्यवस्थापन गर्ने ।
– आम नागरिकमा बाढीपहिरो, भूकम्प आगलागी जस्ता विपद्को सामना गर्न सक्ने प्राविधिक क्षमता बढाउने ।
– पूर्व सूचना दिने संयन्त्रको भरपर्दो विकास गर्ने ।
– विपद् सम्भावित र संवेदनशील क्षेत्रमा विशेष निगरानी राख्ने ।
विपद् मानव सभ्यतामाथिको अहम चुनौती हो । कतिपय विपद् मानविय त कतिपय प्राकृतिक कारणले भएका हुन्छन् । जिम्मेवारी पाए निजामती कर्मचारीले विपद्को कुशल व्यवस्थापन गर्न सक्छन् ।
(लेखक जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय बाँकेमा कार्यरत छन् ।)