कोशी प्रदेश
मधेश प्रदेश
बागमती
गण्डकी
लुम्बिनी
कर्णाली 
सुदूरपश्चिम
प्रश्न १. सामाजिक द्वन्द्वको व्यवस्थापनका लागि नेपालमा अवलम्बन गरिएका प्रयासहरूको चर्चा गर्दै सामाजिक द्वन्द्वको व्यवस्थापन गर्न सार्वजनिक जिम्मेवारीमा रहेका पदाधिकारीहरूको भूमिका के-कस्तो हुनुपर्दछ ? (६+४)
प्रश्न १. को उत्तर :
सामाजिक द्वन्द्व:
सामाजिक द्वन्द्व मूल्यमान्यता, विश्वास, बुझाई र अवधारणामा रहेको भिन्नताका कारण उत्पन्न हुने मनोवैज्ञानिक अवस्था हो जुन विभिन्न स्वरूप जस्तै असहमति, प्रतिक्रिया, क्रोध, रिसिइवी, दुस्मनी, गालीगलौज, मुद्दा मामिला, कुटपिट वा हिंसा र युद्धको रूपमा समाजमा देखिने समस्या हो ।
- सामाजिक द्वन्द्व एक रुपान्तकारी पक्ष हो, जसले समाजलाई विविधिकरणका लागि सहयोग गर्दछ । सामाजिक द्वन्द्वको व्यवस्थापनका लागि नेपालले अवलम्बन गरेका प्रयासहरूलाई देहाय बमोजिम उल्लेख गर्न सकिन्छ
- नेपाली समाजमा विद्यमान गरिबी बेरोजगारी तथा जातजाति, लिङ्ग, र भूगोलमा आधारित असमानता, केन्द्रीकृत शासन प्रणाली, सर्त र साधनको पहुँच र उपयोगमा गरिएको विभेदमा समय-समयमा यसको विकसित रूप नेपालमा भयो फलस्वरूप, राजनीतिक आन्दोलन, सशस्त्र द्वन्द्व तथा विवादहरू उत्पन्न भए र रूपान्तरणको चरणहरू पुरा हुँदै गई रहेका छन् ।
- नेपालको संविधानले प्रस्तावनामै बहुजातीय, बहुभाषिक, बहु धार्मिक, बहुसाँस्कृतिक तथा भौगोलिक विविधतालाई आत्मसात् गरी विविधता बिचको एकता कायम गर्ने उल्लेख गरिएको छ ।
- देशमा समावेशिता, धर्म निरपेक्षता, लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यता, समानता र सामाजिक न्यायजस्ता पक्षलाई व्यवस्थित गर्दै दिगो शान्ति सुशासन, विकास र समृद्धिको आकांक्षा राखी अगाडी बढेको छ ।
- संविधानको धारा छज्ञ मा राष्ट्रिय एकता र राष्ट्रिय सुरक्षा पारस्परिक नीतिलाई अंगिकार गरिएको छ ।
- सामाजिक न्याय र समानता कायम गर्न, मौलिक हकको व्यवस्था र प्रत्याभूतिलाई अंगिकार गरिएको छ ।
- तीनै तहको संरचनामा पहुँच र प्रतिनिधित्व कायम गर्ने यथेष्ट व्यवस्था गरिएको छ ।
- विभिन्न भाषा संस्कृति र कलाको संरक्षण गर्दै अपनत्वको भाव श्रृजना गर्न संवैधानिक निकायको व्यवस्था गरिएको छ ।
- तल्लो तहसम्म मेलमिलाप, मध्यस्थता जस्ता वैकल्पिक उपायहरूको अवलम्बन गर्ने न्याय र दण्ड व्यवस्था सम्बन्धी नीति अवलम्बन गरिएको छ ।
- चौध योजनामा शान्ति तथा पुनर्स्थापना, मेलमिलाप, आपसी सद्भाव र सुशासन मार्फत दिगो शान्त र समृद्ध नेपालको कल्पना गरिएको छ ।
- सशस्त्र द्वन्द्व समाधानका लागि विस्तृत शान्ति सम्झौता, संक्रमणकालिन न्याय, राष्ट्रिय मेलमिलाप नीति अवलम्बन गर्ने कार्य गरिएको छ ।
- सशस्त्र द्वन्द्वको समयमा भएका दमन र अन्यायलाई न्यूनिकरण गर्न पुनर्स्थापना कार्यक्रम र राहत कार्यक्रमलाई विशेष व्यवस्था गरिएको छ ।
- स्थानीय शान्ति समितिको निर्माण गरी द्वन्द्व रूपान्तरणलाई सहयोग पुर्र्याएको छ ।
- बेपत्ता पारिएका व्यक्तिको छानबिन, सत्य निरूपण तथा मेलमिलाप आयोग ऐन, द्दण्ठज्ञ जारी भई सत्य निरूपण तथा मेलमिलाप आयोग गठन गरी कार्यान्वयनमा लगिएको छ।
- गुनासो सुनुवाइ निर्देशिका तयार गरी गुनासो सुन्ने व्यवस्था र व्यवस्थापन तरिका अवलम्बन गरिएको छ ।
- समाजमा हुने विवाद, हिंसा न्यूनिकरण गर्न र समता मूलक समाज निर्माण गर्न मध्यस्थता ऐन, द्दण्छछ मेलमिलाप ऐन, द्दण्टड लागू गरिएको छ ।
- छुवाछुत, जातीय भेदभाव, महिला अधिकारको विषयमा यथेष्ट कानुन र कार्यान्वयनका लागि संस्थागत व्यवस्था गरिएको छ ।
- विकासको हरेक चरणमा स्थानीय सहभागिता वृद्धि गर्ने गरी सङ्घ, प्रदेश तथा स्थानीय तहको परिकल्पना गरी सबैको विकासमा अपनत्वको भावको सृजना गरिएको छ ।
सामाजिक द्वन्द्व व्यवस्थापनमा सार्वजनिक पदाधिकारीले निभाउनु पर्ने भूमिकालाई देहाय बमोजिम उल्लेख गर्न सकिन्छ :
– मध्यस्थकर्ता : द्वन्द्वरत पक्षहरूको बिचमा सार्वजनिक पद धारण गरेको व्यक्तिको ज्ञान, सिप, क्षमता र दक्षताको प्रयोग गर्दै विश्वासको आधारमा मध्यस्थकर्ताको भूमिका द्वारा सामाजिक विवाद तथा द्वन्द्व समाधान गर्न सक्दछ ।
– कानुनी वैधतायुक्त मध्यस्थकर्ता : सार्वजनिक पदाधिकारीमा कानुनी अधिकार पनि प्राप्त हुन्छ । कानुनको वैधता प्राप्त निकाय वा व्यक्तिरहेकोले राज्यको वैधानिक शक्तिको माध्यमबाट न्याय दिलाउने भूमिका रहेको हुन्छ । (जस्तै प्रमुख जिल्ला अधिकारीको भूमिका)
– समायोजन कर्ता (Conciliator): सार्वजनिक जिम्मेवार व्यक्तिले समायोजनको भूमिका निर्वाह गरी द्वन्द्व रुपान्तणमा सहयोग गर्न सक्दछ । सम्वाद गर्ने अवस्थामा ल्याउन सक्ने क्षमता राख्दछ । समस्याकव गहिराई सम्म पुगेर समस्या लई निराकरण गर्नका लागि समायोजन कर्ताको भूमिका निर्वाह गर्न सक्दछ ।
– परामर्शदाता : व्यावसायिक दक्षता, क्षमताको प्रयोग गरी उसँग भएको Information, Academic Knowledge, Experience ले स्वतन्त्र पूर्वक परामर्श दिने क्षमता राख्दछ, परामर्शका आधारमा द्वन्द्व समाधानमा उल्लेख्य भूमिका निर्वाह गर्न सक्दछ ।
यसलाई चित्रको माध्यमद्वारा पनि हेर्न सकिन्छः
निष्कर्ष : विवाद तथा द्वन्द्व समाजको अभिन्न अङ्ग हो, द्वन्द्व सकारात्मक प्रभावको धोतक भएकोले उचित व्यवस्थापन गर्न सकिए, द्वन्द्व रूपान्तरणले विविधिकरण विकास र नयाँ आयामको विकास गर्दछ। जसले पहुँच, प्रतिनिधित्व, अपनत्व र सहभागितालाई जागृत गर्ने भएकोले समय परिस्थिति अनुरूप द्वन्द्वको व्यवस्थापन शैली र तरिका अपनाई विवाद तथा द्वन्द्वको व्यवस्थापन गर्नुपर्दछ ।
