प्रहरी सेवामा जोखिमपूर्ण जिम्मेवारी, कम तलब, सार्वजनिक आलोचना र व्यक्तिगत जीवनमा सन्तुलनको अभावले नयाँ पुस्तालाई यो पेशाबाट विमुख बनाएको छ । भविष्यमा क्षमतावान् युवाहरू प्रहरी सेवामा आकर्षित गर्न सरकारले सुधारात्मक कदम नचाले, राष्ट्रको सुरक्षामा गम्भीर चुनौती खडा हुन सक्छ । 

पृष्ठभूमि
नेपालमा प्रहरी सेवा राष्ट्रको सुरक्षा, शान्ति स्थापना र कानुनी व्यवस्थालाई सुदृढ गर्ने एउटा महत्त्वपूर्ण अंग हो। ऐतिहासिक रूपमा प्रहरी जागिरलाई एउटा सम्मानजनक र प्रतिष्ठित पेशा मानिएको भए पनि पछिल्लो समय नयाँ पुस्ताको प्रहरी सेवामा आकर्षण घट्दै गएको देखिएको छ । यो प्रवृत्तिलाई विभिन्न पक्षबाट हेरिनु आवश्यक छ, किनकि प्रहरी सेवामा नयाँ पुस्ताको सहभागिता नहुँदा भविष्यमा समाज र राष्ट्रको सुरक्षामा चुनौती आइन सक्छ । नयाँ पुस्ता आफ्नो कार्य र जीवनको सन्तुलन, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, करियर विकास र नैतिक सन्तुष्टिको खोजीमा रहेकाले प्रहरी सेवामा सहभागी हुनबाट हिचकिचाउँछन् ।

प्रहरी सेवामा सहभागी हुन चाहनेहरूको घट्दो संख्या प्रहरी विभाग र सरोकारवालाहरूका लागि सोचनीय विषय बनेको छ । यसले राष्ट्रिय सुरक्षा, सेवा आपूर्ति र नागरिक सुरक्षामा समस्या उत्पन्न गराउन सक्छ । यस विषयलाई अझ गम्भीरताका साथ बुझ्न र यसलाई समाधान गर्न विशेष अध्ययन र प्रयास आवश्यक छ ।

प्रहरी सेवामा आकर्षण नहुनुका कारणहरू:

१. कामको तनावपूर्ण प्रकृति
प्रहरी सेवामा कामको तनावपूर्ण प्रकृति महत्त्वपूर्ण चुनौतीको रूपमा देखा परेको छ । अपराध अनुसन्धान, दंगा नियन्त्रण र दैनिक सुरक्षाका काममा निरन्तर दबाब र तनावको सामना गर्नुपर्छ । प्रहरी सेवामा खटिएका कर्मचारीलाई कहिलेकाहीँ ठूलो जोखिम उठाउनुपर्ने हुन्छ, जसले उनीहरूको जीवनमा ठूलो प्रभाव पार्दछ । नियमित तनावपूर्ण काम, खतरनाक परिस्थितिको सामना र तिनमा सुधार गर्नुपर्ने जिम्मेवारीले गर्दा नयाँ पुस्ताले यो पेशालाई आफ्ना लागि उपयुक्त ठान्दैन । उनीहरू व्यक्तिगत सुरक्षालाई प्राथमिकता दिने भएकाले प्रहरीको जोखिमपूर्ण जिम्मेवारीबाट टाढा रहन चाहन्छन् ।

२. सार्वजनिक आलोचना
प्रहरी अधिकारीहरूको काम सधैँ जनतासँग प्रत्यक्ष जोडिन्छ । उनीहरूका निर्णय र कार्यप्रतिक्रियाले सञ्चार माध्यम र सामाजिक सञ्जालमा व्यापक चर्चा पाउने हुनाले प्रहरी कर्मचारीलाई कठोर सार्वजनिक आलोचनाको सामना गर्नुपर्छ । विशेष गरी आजकल सामाजिक सञ्जालको व्यापक पहुँचका कारण साना-ठुला सबै घटनाले धेरै चर्चा पाउँछन्, जसले कर्मचारीमा मानसिक दबाब सिर्जना गर्छ । सधैँ आलोचनाको सामना गर्नुपर्ने स्थितिले प्रहरी सेवाको आकर्षण घटाइदिएको छ ।

३. कम तलब र सुविधा
प्रहरी सेवामा जोखिमपूर्ण कार्य र उच्च जिम्मेवारी भए पनि तलब र सुविधा धेरै कम छ । प्रहरीको जिम्मेवारीमा लामो समय खटिनु पर्ने, दिनरात काम गर्नु पर्ने भए पनि उपलब्ध तलब र सुविधाहरू न्यून भएकाले यो जागिर आकर्षक रहन सकेको छैन । नयाँ पुस्ताले ठुला–ठुला बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू र वैकल्पिक करियरहरूमा राम्रो अवसर खोज्ने हुँदा प्रहरी सेवाको कम तलब र सुविधा उनीहरूलाई यो पेशामा ल्याउन असफल रहन्छ ।

४. लामो ड्युटी समय र अनियमित तालिका
प्रहरी सेवामा प्रायः अनियमित समय तालिका र लामो समय काम गर्नु परिन्छ । विशेष अवसरहरूमा, चाडबाड, बिदा, सप्ताहान्त आदिमा पनि उनीहरूलाई ड्युटीमा खटिनु पर्छ । यस प्रकारको तालिका व्यक्तिगत र पारिवारिक जीवनमा बाधा पुर्‍याउँछ । नयाँ पुस्ताले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र जीवनको सन्तुलनलाई विशेष महत्त्व दिने भएकाले उनीहरूलाई लामो र अनियमित समय तालिका अपाच्य हुन्छ ।

५. नोकरशाहीका बाधाहरू
प्रहरी सेवामा काम गर्दा लालफिताशाही, कठोर विभागीय प्रोटोकलहरू र श्रेणीबद्ध संरचनाले नवीनतम कामको प्रभावकारिता घटाउँछ । नयाँ पुस्ताले तिनलाई सहज र छरितो कार्य प्रणालीमा काम गर्न चाहन्छ । प्रहरीले समयमै निर्णय गर्न नसक्नु, दस्तावेजी प्रक्रियाको झन्झट र विभागीय बाधाहरूले प्रहरी सेवामा आधुनिकता र सरलता ल्याउन अवरोध पुर्‍याएको छ ।

६. वैकल्पिक करियर
हालको समयमा नयाँ पुस्तामा वैकल्पिक करियर सम्भावनाहरू आकर्षक भएका छन् । स्वास्थ्य, प्रविधि, व्यवसाय र सृजनात्मक क्षेत्रजस्ता करियरहरूमा उनीहरूले आफ्नो क्षमता देखाउन चाहन्छन् । अहिलेका युवाहरूले आफूलाई उपयुक्त र कम तनावपूर्ण विकल्पहरू खोज्न सक्ने भएका छन्, जसमा करियर वृद्धि र आर्थिक सम्भावनाहरू पनि व्यापक छन् । प्रविधिले पनि उनीहरूलाई वैकल्पिक करियरबारे सहज जानकारी उपलब्ध गराएको छ, जसले उनीहरूलाई प्रहरी सेवाबाट टाढा गराउँछ ।

७. नैतिक विचार र मूल्य
नयाँ पुस्तामा प्रहरी सेवाका केही पक्षहरूप्रति नैतिक आरक्षण पनि रहेको पाइन्छ । उनीहरूलाई केही कानुनी नियम लागू गर्ने प्रक्रियामा भाग लिन र भेदभावपूर्ण कार्यहरूमा सहभागी हुन मन नपर्ने हुन सक्छ । अहिलेको पुस्ताले मानव अधिकार, न्याय र समानतामा धेरै विश्वास गर्दछ, जसले गर्दा उनीहरूलाई प्रहरीको केही नीतिगत कार्यप्रति असहजता महसुस हुन्छ ।

८. नयाँ पुस्ताको व्यवहार
आजका युवा अर्थात् जेन पुस्ता नयाँ सम्भावनाको खोजीमा रहन्छन् । उनीहरू पुरातन संरचनामा बाँधिएर काम गर्न रुचाउँदैनन् । प्रायः उच्च शिक्षित यो पुस्ता नयाँ र सृजनात्मक कार्यमा संलग्न हुन चाहन्छ र परम्परागत तथा स्थायी प्रकृतिको जागिरप्रति कम आकर्षित हुन्छ । यो पुस्ता आफूलाई अनुकूल नभएमा जागिर छोडेर नयाँ बाटो अपनाउन तत्पर हुन्छ ।

९. सीमित करियर प्रगति
प्रहरी सेवामा पदोन्नतिको सम्भावना सीमित छ र पदोन्नति प्रक्रियामा लामो समय लाग्ने हुँदा करियर प्रगति धिमा छ । नयाँ पुस्ताले छिटो प्रगति गर्न चाहन्छ, जसले गर्दा उनीहरूलाई प्रहरी सेवामा दीर्घकालीन करियर बनाउने रुचि हुँदैन ।

१०. प्रशिक्षण र विकासको कमी
प्रहरी सेवामा आधुनिक प्रशिक्षण तथा व्यक्तिगत विकासका कार्यक्रमहरूको कमीले पनि नयाँ पुस्तालाई आकर्षित गर्न नसकेको हुन सक्छ । नयाँ पुस्ता नयाँ सीप र क्षमता विकास गर्ने अवसर खोज्छ, जसमा उनीहरूको रुचि अधिक हुन्छ ।

११. लैंगिक र सांस्कृतिक असमानता
प्रहरी सेवामा अझैसम्म लैंगिक असमानता र विविधताको कमी देखिन्छ, जसले महिला तथा विविध सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका व्यक्तिहरूलाई यो सेवामा आकर्षित हुन कठिन बनाएको छ । प्रहरीमा समावेशिता बढाउनु र लैंगिक तथा सांस्कृतिक विविधतालाई स्थान दिनु आवश्यक छ ।

१२. बढ्दो आप्रवासन र विदेशी अवसरहरूको आकर्षण
नयाँ पुस्तामा विदेशमा रोजगारका अवसरहरू आकर्षक बन्न थालेका छन् । विदेशी भूमिमा उन्नत सुविधा र आर्थिक सुरक्षाको खोजीमा धेरै युवाहरू प्रहरी सेवामा सहभागी नहुँदै बाहिरिने गरेका छन् । यो परिस्थिति बढ्दै गएमा राष्ट्रको सुरक्षामा चुनौती खडा हुनसक्छ ।

निष्कर्ष 
समाज शास्त्रीहरूका अनुसार नयाँ पुस्ता व्यक्तित्व विकास, कार्य-जीवन सन्तुलन र व्यक्तिगत मूल्यमा केन्द्रित छ । नेपालमा पनि सरकारले यस विषयमा अध्ययन गरी प्रभावकारी उपायहरू अपनाउनुपर्छ, ताकि नयाँ पुस्तालाई प्रहरी सेवामा आकर्षित गर्न सकियोस् । क्षमतावान् र ऊर्जावान् युवा राष्ट्रको प्रहरी सेवामा समाहित नहुँदा यसले दीर्घकालीन रूपमा राष्ट्रिय सुरक्षामा गम्भीर चुनौती खडा गर्न सक्छ ।