लहान । ‘हामीले स्वच्छ श्वास फेर्न कहिले पाउँछौँ ?’ १२ वर्षदेखि यस्तै प्रश्न गरिरहेका छन् सिद्धिचरण राजमार्ग मिर्चैया–कटारी–घुर्मी सडक खण्डका नागरिक ।

उदयपुरको कटारी नगरपालिका–८ निवासी लक्ष्मी तामाङले पनि त्यही प्रश्न दोहोर्‍याइन्, ‘स्वच्छ श्वास फेर्न कहिले पाउँछौँ ? उनले गुनासो गर्दै भनिन्, ‘आँगनका कपडा, भान्साको खाना धुवाँ धुलोबाट जोगाउनै मुस्किल छ ।’

ओखलढुङ्गाबाट सुगम स्थान छानेर १२ वर्षअघि यहाँ आएकी मैयाँ विकलाई पनि अचेल पछुतो छ । ‘मोटर बाटो पुगेको ठाउँमा जीवन निर्वाह गर्न सहज होला भनेर आइयो तर अहिले पछुतो भइरहेको छ,’ उनी भन्छिन्, ‘राम्रोसँग बस्न, खान र श्वास फेर्न पनि पाइएको छैन, तर कसैले बुझ्दैनन् हाम्रो पीडा ।’

सिद्धिचरण राजमार्ग मिर्चैया–कटारी–घुर्मी सडक खण्डको स्तरोन्नति नहुँदा यहाँका नागरिकलाई लुगा कपडा,जोहो गरेका खाद्य सामग्री जोगाउन समस्या छ नै, खेतबारीको अन्नबाली तथा तरकारी जोगाउन नि त्यस्तै कष्ट छ । स्थानीय किसान लीलबहादुर तामाङले धुलोले छपक्क ठाकेर बाली नसप्रिने हुँदा कृषि खेती गर्नै नपाएको पीडा सुनाइन् । ‘तरकारी लायो कक्रक्क पर्छ । गहुँ, मकै, कोदोजस्ता बालीनाली पनि सप्रिँदैनन्’, तामाङको भनाइ थियो, ‘दुःख जिलो गरेरै खान मुस्किल छ । यस्तो समस्या कहिलेसम्म भोग्ने ?’

आफ्नै करेसाबारीमा उब्जाएर स्वच्छ तरकारी खाने गृहिणी दिलकुमारी विश्वकर्माको रहर पनि अधुरै छ । जीर्ण सडकमा दैनिक ओहोरदोहोर गर्ने सवारी साधनले उडाएको धुँवाधुलोजस्तै उनको रहर पनि उडेकोउड्यै छ तर समस्याको समाधान कहिले हुने हो टुङ्गो छैन । सडकबाट उडेको धुलोले जता हेर्‍यो त्यतै सेताम्मे । त्यो धुँवाधुलोले भोग्नुपरेका देखिने समस्या त छन् नै तर नदेखिने समस्या त झनै विकराल छन् । सत्तरी वर्षीया चिनीमाया तामाङ यसको उदाहरण हुन् । उनी लामो समयदेखि श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्याबाट ग्रस्त छन् । ‘सडक आएपछि खुसी आउला जस्तो लागेको थियो तर दुःख लिएर आयो,’ चिनीमायाले भनिन्, ‘समस्या समाधान हुँदैन, धुलो धुवाँकै कारण छिटै मरिने पो हो कि १’

नगर अस्पताल कटारीका निर्देशक (मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट) डा.गौरव शाहले धुवाँ धुलोले नागरिकको स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पारिरहेको बताए । श्वासप्रश्वास, मुटु रोग, दम, खोकी, घाँटी दुख्ने, छाती दुख्ने र रुघाखोकीजस्ता समस्या ल्याएर अस्पताल आउनेको सङ्ख्या बढिरहेको उनको भनाइ छ । संविधानले नागरिकको स्वच्छ वातावरणमा बाँच्न पाउने हकको सुनिश्चित गरे पनि त्यसको प्रत्याभूति हुने गरी सडक स्तरोन्नति गर्नुपर्ने डा शाह जोड दिन्छन् ।

स्थानीय गृहिणी, किसान, युवा, वृद्ध वृद्धाले सुनाए जस्तै पीडा यहाँका विद्यार्थीका पनि छन् । कटारी–८ स्थित माध्यमिक विद्यालय पट्नाभञ्ज्याङ कक्षा १० मा अध्ययनरत छात्रा सञ्जु तामाङले विद्यालय आउँदा–जाँदा सडकको धुवाँ धुलोले दैनिक कपडा फोहर हुने हुँदा विद्यालय आउनै समस्या रहेको बताइन् । ‘सुकाएकै ठाउँमा धुलो लागिसकेको हुन्छ, टकटकाएर लगायो, फर्किदा फेरि उस्तै हुन्छ’, सञ्जुको दुःखेसो छ, ‘कहिले एसइई दिएर बाहिर पढ्न जाउँला र यो समस्याबाट छुट्कारा पाइएला जस्तो भइसक्यो ।’ सरस्वती मावि कटारी–११ का प्रधानाध्यापक दिनेश रायले सडकको स्तरोन्नति नहुँदा विद्यालयको पठनपाठन प्रभावित भइरहेको बताए ।’ अरु ठाउँमा राजमार्ग वा सडक नजिक भएको विद्यालय राम्रो मानिन्छ तर हाम्रो यहाँ सडककै कारण समस्या छ । प्रदूषणले विद्यार्थीको शिक्षा र स्वास्थ्यमा गम्भीर असर परिरहेको छ,’ प्रधानाध्यापक राय भन्छन्, ‘लगाएको पोसाक फोहर हुने, दिनहुँको धुवाँ धुलोले रुघाखोकी लाग्ने, घाँटी र छाती दुख्नेजस्ता समस्याले विद्यार्थी नियमित हुँदैनन् । विद्यालयको पठनपाठन नै प्रभावित भइरहेको छ ।’

सडक स्तरोन्नतिका लागि स्थानीयवासीले गुहार मागिरहेको पनि वर्षौँ भइसक्यो । स्थानीय, प्रदेश र सङ्घीय प्रतिनिधिलाई भन्नेदेखि सडकमा चक्काजाम गर्नेसम्मका सबै उपाय अपनाए पनि समाधान नभएको उनीहरूको भनाइ छ । ‘वर्षायाममा हिलाम्य र हिउँदमा धुलाम्य हुँदा सधैँ सास्ती मात्रै पाइयो,’ कटारी–११ का स्थानीय रेवती राउतले भने,‘यो समस्याका बारेमा यहाँका स्थानीय जनप्रतिनिधि र सांसदहरूलाई जानकारी भए पनि चुनावी मुद्दाबाहेक केही बनाउन सकेनन् ।’

उदयपुरको कटारी बजार आफैँमा ऐतिहासिक ठाउँ पनि हो । तेन्जिङ नोर्गे शेर्पा र एड मण्ड हिलारी सगरमाथा चढ्न यही बजार हुँदै पैदल गएको हुनाले कटारीलाई सगरमाथाको प्रवेशद्वार पनि भन्ने गरिन्छ । यही बजार क्षेत्र पर्ने सडकको स्तरोन्नतिमा ध्यान नदिँदा हरेक नागरिक जस्तै व्यापारी, व्यवसायीले पनि सास्ती भोग्नुपरेको उदयपुर उद्योग वाणिज्य सङ्घका अध्यक्ष पुष्कर खड्काले बताए । उनले सडकका कारण ढुवानी लागत बढ्न गई मूल्यवृद्धिको समस्या निरन्तर बढिरहेको धारणा राखे ।

विसं २०३४ मै सिरहाको मिर्चैयाबाट उत्तरतर्फ उदयपुरको कटारीसम्म २६ किमी ट्रयाक जोडिएको थियो । नेपाली काँग्रेसका नेता स्व बलबहादुर राईको पहलमा २०४८ सालमा कटारीदेखि ओखलढुङ्गा सदरमुकामसम्म सडक निर्माण सुरु भएको थियो । युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठको नाम दिइएको यस सडकको ४६ किमी कटारी–घुर्मी खण्डमा २०५८ सालदेखि यातायात सञ्चालन पनि भयो । तर ट्रयाक खुलेको २० वर्ष बितिसक्दा पनि अवस्था भने उस्तै छ । घुर्मीदेखि ओखलढुङ्गासम्मको सडक धेरै पहिले कालोपत्रे भइसके पनि ७२ किमी लामो मिर्चैया–कटारी–घुर्मी खण्डमा भने सुधारको ठोस पहल भएन । यसले गर्दा दुई घण्टा पनि नलाग्ने यो दूरीमा अहिले पाँच घण्टाभन्दा बढी समय लगाएर जोखिमपूर्ण यात्रा गर्नुपर्ने स्थानीयवासीको बाध्यता छ ।

सडकको स्तरोन्नति तथा पुनः निर्माणका लागि सोलुखुम्बु, ओखलढुङ्गा, खोटाङ र उदयपुरका सांसदले कुरा नउठाएका पनि होइनन् । संविधानसभा सदस्य भेषकुमारी राउतले संसद्मा आवाज उठेका कारण सरकारको नीति तथा कार्यक्रममा र बजेटमा योजना पर्ने गरेको बताइन् । उनले भनिन्, ‘सयौँ पटक एक्लै वा संयुक्तरुपमा ठुला नेता, सरोकारवाला र विभागीय मन्त्रीलाई पनि सडक स्तरोन्नतिको माग राख्यौँ तर आश्वासन मात्र पाइयो, ठोस निर्णय हुन सकेन । यो विडम्बनापूर्ण हो ।’

प्रतिनिधिसभा सांसद अम्बरराज रायमाझीले भने सडकलाई उच्च प्राथमिकतामा राखेर आफूहरूले पहल गरिरहेकाले अब छिट्टै यसको स्वरूप बदलिने बताए । उनले पूर्वी नेपालका जिल्ला र मधेस प्रदेशलाई सगरमाथासँग जोड्ने एक मात्र छोटो दूरीको यो राजमार्ग निर्माणका लागि सबैको सकारात्मक पहलको जरुरी रहेको पनि बताए । ‘यो सडक स्तरोन्नतिका लागि सरोकारवालासँग पटक पटक छलफल भएको छ’, रायमाझीले भने, ‘त्यसैको परिणाम यो पटक करिब ? ६० करोड बजेट विनियोजन भएको छ । यो रकम थोरै भए पनि अब समयमै काम सुरु गर्नुपर्छ ।’

कटारी नगरपालिकाका प्रमुख राजेशचन्द्र श्रेष्ठले पनि चार लेन सडकका लागि दायाँबायाँ १५/१५ मिटर लागत कट्टा भइसकेकाले अब भने सडक स्तरोन्नतिको काम अगाडि बढ्ने विश्वास जागेको बताए । सडक डिभिजन कार्यालय कटारीका प्रमुख केशव ओझाले केही दिनअघि मात्रै सडक स्तरोन्नतिका लागि यस आर्थिक वर्षमा प्राप्त कूल ५९ करोड ८८ लाखको लागि बोलपत्र आह्वान भइसकेकाले अब चाँडै काम सुरु भई अहिले देखिएका समस्या समाधान हुने बताए । उनले मिर्चैया–कटारी–घुर्मी सडक खण्डका लागि केन्द्रीय योजनाअन्तर्गत कुल १० अर्बको लागत अनुमानसहितको प्रस्ताव पठाइएको र यो आवका लागि मात्र पौने चार अर्ब रकम अर्थ मन्त्रालयसँग माग गरिएको बताए ।

अघिल्लो आव २०७८/७९ मा ८० करोड ‘फ्रिज’ भएको देखेका यहाँका नागरिक सडक स्तरोन्नतिका लागि ठेक्का लागे पनि अझै आश्वस्त छैनन् । ‘सडक बन्छ बन्छ भनेर आश्वासन पाएको त वर्षौँ भइसक्यो, अब त विश्वास गर्न पनि गाह्रो छ,’ स्थानीयवासी लक्ष्मी तामाङले भनिन्,‘यो पटक के हुन्छ हेरौँ । स्वच्छ श्वास फेर्न अब त पाइएला कि ?’