महिलाको पाठेघरको मुखमा भएका कोषहरुको असामान्य ढङ्गले वृद्धि हुनु नै पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुनु हो । पाठेघरको मुखबाट सुरु हुने यो क्यान्सर समयमा उपचार नगरिए शरीरको अन्य भागमा फैलिई मृत्यु समेत निम्त्याउँदछ । तर समयमा पाठेघरको जाँच गरी क्यान्सरपूर्वको घाउ तथा प्रारम्भिक चरणको उपचार समयमानै गर्न सके यसबाट बच्न सकिन्छ । पाठेघरको मुखको क्यान्सर ३० देखि ६४ वर्ष उमेरका महिलामा धेरै पाइएको छ ।
स्वास्थ्य चेतनाको कमी र स्वास्थ्य जाँच गराउन आर्थिक अभावका कारण यस रोगबाट धेरै नेपाली महिला पीडित भएका तथा अकालमानै ज्यान गुमाउनु परेको छ ।
विश्वमा महिलाहरुमा हुने क्यान्सर मध्ये पाठेघरको मुखको क्यान्सर(Cervical Cancer) तेस्रो स्थानमा पर्छ भने नेपाली महिलाहरुमा यो पहिलो स्थानमा पर्छ । अन्तर्राष्ट्रिय क्यान्सर अनुसन्धान एजेन्सी(IARC) को प्रतिवेदन २०१८ अनुसार १५ देखि ४४ वर्ष उमेर समूहका नेपाली महिलाहरूमा क्यान्सरले गर्दा हुने मृत्यु मध्ये पाठेघरको मुखको क्यान्सरबाट हुने मृत्यु पहिलो स्थानमा परेको छ ।
विश्वमा वार्षिक लगभग ५,७०,००० पाठेघरको क्यान्सरको नयाँ केस थपिन्छन् भने ३, ११,००० महिलाको वर्षेनि मृत्यु हुने गर्दछ । (WHO-2018 est.)
नेपालमा वर्षमा २,९४२ महिलामा पाठेघरको मुखको क्यान्सर भएको पत्ता लागेको छ भने १,९२८ महिलाको यो रोगबाट मृत्यु भएको छ । (ICO/IARC-2018)
स्मरण रहोस् नेपाल र विश्वका अन्य मध्यम तथा तल्लो स्तरको आय भएका देशका धेरै महिलाहरूको गरिबीका कारण रोगनै पत्ता नलागि(अस्पताल नै पुग्न नपाई) मृत्यु हुने भएकोले पाठेघरको क्यान्सरबाट प्रभावित र मृत्यु हुनेको सङ्ख्या अझै धेरै अनुमान गर्न सकिन्छ ।
पाठेघरको मुखको क्यान्सरको प्रमुख कारण
पाठेघरको मुखको क्यान्सरको प्रमुख कारण ह्यूमन प्यापिलोमा भाइरस(एच.पी.भि.) हो । यो भाइरसको प्रकार १०० भन्दा बढी भएतापनि ‘टाइप १६ र १८’ पाठेघरको सङ्क्रमणमा बढी सक्रिय हुन्छन् ।
स्वस्थ महिलामा एच.पी.भि ले सङ्क्रमण गरेदेखि क्यान्सरको रूप लिन १५ देखि २० वर्ष समय लाग्छ भने कमजोर र रोगसङ लड्न सक्ने क्षमता कम भएकी महिलामा सङ्क्रमण पश्चात् ५ देखि १० वर्षमा क्यान्सरको रूप लिन्छ ।
स्मरण रहोस्, एच.पी.भि भाइरस पाठेघरको क्यान्सरको मात्र कारण नभई यौनी वरिपरि आउने गाठागुठी(मुसा), यौनीको क्यान्सर, मलद्धारको क्यान्सर, पुरुषको लिङ्ग र अण्डाशयको क्यान्सरको कारण पनि हो । र मुख मैथुन गर्नेलाई मुखको क्यान्सरको कारण पनि हुनसक्छ ।
क्यान्सर गराउने भाइरस (एच.पी.भि) सर्ने माध्यम
ह्यूमन प्यापिलोमा भाइरस सर्ने प्रमुख माध्यम भनेको यौन सम्पर्क नै हो भने कहिलेकाहीँ यौनाङ्गको छालाको संसर्गबाट पनि सर्न सक्छ । मुख मैथुन, मलद्धार मैथुन पनि सर्ने माध्यम हुन ।
पाठेघरको क्यान्सरलाई बढवा दिने जोखिमपूर्ण तत्त्वहरू
ह्यूमन प्यापिलोमा भाइरस पाठेघरको मुखको क्यान्सरको प्रमुख कारण भएता पनि यसका साथै अन्य तत्त्वहरू पनि उत्तिकै जिम्मेवार छन् । जस्तैः
धुम्रपान : चुरोट, बिडी, तमाखु, सुर्ति सेवन गर्ने महिलामा पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुने जोखिम धेरै हुन्छ ।
कमजोर प्रतिरक्षा प्रणाली : कमजोर र रोगसँग लड्न सक्ने क्षमता कम भएकी महिलामा क्यान्सर हुने सम्भावना बढ्छ ।
सानो उमेरमा विवाह गर्नु तथा सानै उमेर देखि शारीरिक सम्पर्क गर्नु : नेपालको धेरै ग्रामीण भेगमा छोरीलाई सानै उमेरमा बिहे गरिदिने चलन अझै पनि व्याप्त छ । सानो उमेरमा बिहे गर्दा उनीहरू चाडैनै शारीरिक सम्पर्कमा सहभागी हुन्छन् जसले गर्दा क्यान्सर गराउन सक्ने भाइरस (एच.पी.भी.) ले सङ्क्रमण गर्ने जोखिम बढेर जान्छ । अध्ययनका अनुसार नेपाली महिलाको प्रथम पटक सहवास गर्ने औसत उमेर १६.५ देखि १७.९ वर्ष भएको र ४.६ प्रतिशतले १५ वर्षको उमेरदेखीनै शारीरिक सम्पर्क गर्ने गरेको र २४.५ प्रतिशतले १५ देखि १९ वर्ष भित्र विवाह गर्ने पाइएको छ । जुन धेरै जोखिमपूर्ण हुन्छ । (क्ष्ऋइरक्ष्ब्च्ऋ( द्दण्ज्ञड)
सानो उमेरमा बच्चा जन्माउने र धेरै बच्चा जन्माउने महिलाहरू पनि पाठेघरको क्यान्सरको उच्च जोखिममा पर्दछन् ।
धेरै जनासँग असुरक्षित शारीरिक सम्पर्क राख्नाले पनि क्यान्सरको जोखिमलाई बढाउँछ ।
लामो समयसम्म हर्मोनयूक्त परिवार नियोजनका साधनहरू प्रयोग गर्दा पनि पाठेघरको क्यान्सर हुने केही जोखिम बढ्छ ।
सन्तुलित भोजनको कमिले गर्दा रोगसँग लड्न सक्ने क्षमतामा कम हुनगइ क्यान्सर गराउनसक्ने भाइरसले सङ्क्रमण गर्ने जोखिम बढ्छ ।
यौनजन्य रोगहरूको समयमा उपचार नगर्दा पनि क्यान्सर हुने जोखिम हुन्छ । जस्तैः भिरिङ्गी, गनोरिया, क्लेमाइडिया, जेनाइटल हरपिस जस्ता यौन रोगहरूको समयमानै उपचार नगर्दा पाठेघरको क्यान्सर हुने जोमिख बढ्छ ।
पाठेघरको क्यान्सरका लक्षणहरुः
क) प्रारम्भिक चरणमा देखिन सक्ने केही लक्षणहरुः
सुरु चरणमा सामान्यतया धेरै महिलाहरूमा यसका लक्षणहरू देखिँदैनन् र यौनाङ्गको जाँच गरेपछि मात्र पत्ता लाग्छ ।
यौन सम्पर्क पछि कहिले काहीँ केही रगत बग्नु,
महिनावारीको बिचमा अनियमित रगत बग्नु,
महिनावारी रोकिएका महिलाहरूमा कहिले काहि रक्तस्राव हुनु,
यौनबाट दुर्गन्धित सेतो पानी बग्नु तथा चिलाउनु,
यस्ता लक्षण देखिएमा तुरुन्तै चिकित्सकको सल्लाह लिई आवश्यक परीक्षण गराउनु पर्छ ।
ख) अन्तिम चरणमा देखिने लक्षणहरुः
पाठेघरको क्यान्सरको पछिल्लो चरणमा निम्न गम्भीर लक्षणहरू देखिन सक्छन् ।
लगातार ढाड, तल्लो पेट र खुट्टा दुख्न, खुट्टा सुन्निनु
खाना खान मन नलाग्नु, तौल घट्दै जानु, धेरै थकान लाग्नु,
यौनबाट दुर्गन्धित तरल पदार्थ बग्नु र असजिलो हुनु,
पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुनबाट बच्ने उपाय तथा रोकथाम
क) प्राथमिक रोकथाम (Primary Prevention)
रोग लागेर उपचार गर्नु भन्दा लाग्न नदिनुनै उत्तम हुन्छ । क्यान्सर गराउन सक्ने ह्यूमन प्यापिलोमा भाइरसको सङ्क्रमणबाट बच्न निम्न कुराहरूमा ध्यान दिनुहोस ।
ह्यूमन प्यापिलोमा भाइरसका विरुद्ध एच.पी.भि खोप लगाउनेः विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार यो खोप ९ देखि १४ वर्ष उमेरका किश्वरीहरुलाई दिँदा प्रभावकारी हुन्छ र भविष्यमा हुनसक्ने पाठेघरको क्यान्सरको रोकथाम गर्दछ । गरडासिल (Gardasil), गरडासिल नाइन (Gardasil 9), र सर्भरिक्स (Cervarix) एच.पी.भि विरुद्ध लगाइने खोप हुन । अहिलेसम्म नेपाल सरकारले पाठेघरको मुखको क्यान्सरको खोपलाई नियमित राष्ट्रिय खोप कार्यक्रम अन्तर्गत राखेको छैन तर अब छिट्टैनै भित्रयाउने तयारी गर्दै छ । पाठेघरको जाँच पश्चात् एच.पी.भि.को सङ्क्रमण नभएको थाहा भए १४ वर्ष माथिका महिलाले पनि एच.पी.भि खोप लगाउन सक्छन् तर भाइरसको सङ्क्रमण भइसकेका महिलाले लगाउनुको कुनै फाइदा हुँदैन ।
एक जना व्यक्तिसँग मात्र शारीरिक सम्पर्क राख्ने,
सानो उमेरमा विवाह नगर्ने,
सानो उमेरमा शारीरिक सम्पर्क नगर्ने,
असुरक्षित यौन सम्पर्क नगर्ने, कण्डमको प्रयोग गर्ने,
सानो उमेरमा बच्चा नजन्माउने,
धेरै बच्चा नजन्माउने,
लामो समयसम्म हर्मोनयूक्त परिवार नियोजनका साधनहरू प्रयोग नगर्ने
धूम्रपान (चुरोट, बिँडी, तमाखु, सुर्ती सेवन) नगर्ने
महिला पुरुष दुवैले यौनजन्य रोगहरूको समयमानै उपचार गर्ने,
ताजा फलफुल तथा हरियो सागसब्जी नियमित सेवन गर्ने,
महिला पुरुष दुवैले यौनाङ्गको सरसफाइमा विशेष ध्यान दिने,
ख) माध्यमिक रोकथाम (Secondary Prevention)
पाठेघरको मुखको क्यान्सर स्क्रिनिङ्गः पाठेघरको मुखको क्यान्सर छ की छैन भनी समयमानै पत्ता लगाई सोही अनुसार उपचार गर्न ३० वा ३० वर्ष माथिका हरेक महिलाले चिकित्सकको सल्लाह लिई पाठेघरको निम्न जाँच गर्नुपर्छ
- ह्यूमन प्यापिलोमा भाइरस परीक्षण (एच.पी.भि टेस्ट)
- भिजुअल इन्स्पेक्सन विथ एसिटिक एसिड (भि.आइ.ए.) अथवा
- प्याप स्मेयर टेस्ट
जाँच पश्चात् पत्ता लागेका क्यान्सर पूर्व देखिने घाउको समयमानै उपचार गर्नसके पाठेघरको क्यान्सरहुनबाट शतप्रतिशत बच्न सकिन्छ र प्रारम्भिक चरणमानै क्यान्सर पत्ता लाग्न सकेमा तुरुन्तै उपचार गरी मृत्युबाट बच्न सकिन्छ ।
ग) तृतीय रोकथाम (Tertiary Prevention)
यस अन्तर्गत क्यान्सर पत्ता लागे पश्चातको उपचार तथा प्रशामक स्याहार (Palliative care) पर्छ । उपचार विधि क्यान्सरको चरण अनुसार फरक पर्नसक्छ जुन यस प्रकार छन्ः
शल्यक्रिया
रेडियोथेरापी
किमोथेरापी
अतः भविष्यमा हुनसक्ने पाठेघरको क्यान्सरबाट बच्न ९ देखि १४ वर्ष भित्र छोरीहरूलाई क्यान्सर गराउन सक्ने ह्यूमन प्यापिलोमा भाइरसका विरुद्ध एच.पी.भि खोप दिनुनै क्यान्सर रोकथामको पहिलो पाइला हो । साथै सुरक्षित यौन व्यवहार अपनाउने, धूम्रपान देखि टाढा रहने, सानो उमेरमा विवाह तथा शारीरिक सम्पर्क, सानै उमेरमा बच्चा जन्माउने र धेरै बच्चा जन्माउने कार्यदेखि टाढा रहेमा भविष्यमा हुनसक्ने पाठेघरको क्यान्सरबाट बच्न सकिन्छ । यससँगै ३० वा ३० वर्ष माथिका हरेक महिलाहरूले समय समयमा पाठेघरको मुखको जाँच (स्क्रिनिङ्ग) गरी क्यान्सर पूर्वको घाँऊ(precancerous lesion) देखिएमा समयमा नै उपचार गरे पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुनबाट बच्न सकिन्छ ।
Sources:
WHO HPV & Cervical Cancer Fact Sheet- 2018
ICO\IARC- Nepal HPV & related Cancer fact sheet 2018
WHO/ICO Information center on HPV and cervical cancer