धर्म र संस्कृतिले समाज उपयोगी कुरालाई विशेष मान्यता दिन्छ । त्यसै अनुरूप धेरै गुण भएको जौँको जमरालाई दसैँका बेला विशेष महत्त्व दिइएको हो ।
काठमाडौँ । दसैँमा मान्यजनहरूले टिका लगाइदिँदा निधार भरीमा रातो अक्षता सँगै कानमा जौँ (मकै, धान र गँहू) का लामा पहेँला जमरा लगाइदिने चलन छ । धार्मिक विश्वास अनुसार दुर्गा भगवतीलाई मन पर्ने भएकाले विशेष गरी जमराको रूपमा जौँको प्रयोग गरिने चलन रहेको छ ।
दसैँमा जमराको महत्त्व सांस्कृतिक र धार्मिक दृष्टिले मात्र नभई आयुर्वेदिक दृष्टिकोणबाट पनि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । जमरा स्वास्थ्यका लागि लाभदायक मानिन्छ, र यसलाई आयुर्वेदमा एक पौष्टिक र स्वास्थ्यवर्धक तत्त्वको रूपमा पनि लिइन्छ ।
जौँलाई संस्कृतमा यव भनिन्छ । खाद्य पदार्थको हिसाबले यो निकै पौष्टिक मानिन्छ । यसमा औषधीय गुण पनि हुन्छ । वैदिक ग्रन्थमा जौँलाई रोग हटाउने, यज्ञयज्ञादीमा उपयोगी, बल र प्राणलाई पुष्ट पार्ने बस्तुको रूपमा लिइएको छ । पौराणिक ग्रन्थमा जौँलाई अन्नको राजा मानिन्छ । जमरा राम्रो आहार पनि हो । खासगरी गहुँको जमरा उमारेर नियमित रूपमा त्यसको रस पिउँदा निकै लाभ मिल्छ ।
जमराको जुस सेवन गर्दा स्वास्थ्यमा निकै नै फाइदा गर्छ । खासगरी मुख तथा दाँत सम्बन्धी समस्या हटाउन, रगतमा चिनीको मात्रा नियन्त्रित गर्न, पाचन यन्त्र बलियो बनाउन, कलेजोलाई स्वास्थ्य राख्न गहुँको जमरा उपयोगी हुन्छ । त्यसका साथै कतिपय छालाको समस्या र केसको समस्यामा पनि गहुँको जमरा लाभदायक हुन्छ ।
चिकित्सकहरूका अनुसार उच्च रक्तचाप, मधुमेह एवं क्यान्सर जस्ता समस्यामा सात वा नौ दिनको जमरा पिसेर झोल बनाई नित्य सेवन गरेमा धेरै फाइदा गर्छ । जमराको जुसको सेवनले सौन्दर्यमा समेत निखार ल्याउँछ ।
जमराको प्रयोग कसरी गर्ने ?
जमरा त्यसै चपाएर पनि सेवन गर्न सकिन्छ । साथै यसबाट रस निकालेर पिउन पनि सकिन्छ । जमराको जुस बनाएर पिउँदा स्वादिलो हुन्छ । आठदेखि दश वटा गहुँको जमरा जरामै काटेर राम्ररी धोएर यसलाई कुटेर रस निकालेर यसको जुस बनाएर सेवन गर्न सकिन्छ ।
यस्तै जमराको जुसमा थोरै तुलसीको रससँगै मह र अदुवा पनि मिश्रण गरेर जुस पिउँदा निक्कै नै फाइदा हुन्छ । यदि तपाई कुनै रोगबाट ग्रसित हुनुहुन्छ भने प्रतिदिन तीसदेखि पचास एमएल जमराको जुस पिउँदा पनि स्वास्थ्यलाई राम्रो गर्छ ।
जमराको आयुर्वेदिक महत्त्व
सत्त्व गुण वृद्धिकारी: जमरा शुद्ध, सात्त्विक आहार मानिन्छ । सात्त्विक आहारले शरीरमा शुद्धता, मानसिक शान्ति, र सकारात्मक ऊर्जा ल्याउँछ । आयुर्वेदमा सात्त्विक आहारलाई सन्तुलित मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यका लागि उपयुक्त मानिन्छ, र दसैँमा जमरालाई टिका लगाउने समय आशीर्वादका रूपमा प्रयोग गरिन्छ, जसले सकारात्मक ऊर्जा प्रवाह गराउँछ ।
पाचन शक्तिवर्धक: जमरा अङ्कुरित बीउबाट उत्पन्न हुने भएकाले यसमा विभिन्न प्रकारका पाचक इन्जाइमहरू पाइन्छन्, जसले पाचन प्रक्रियामा सहायता पुर्याउछ । आयुर्वेदमा पाचन शक्ति (अग्नि) सन्तुलनमा राख्न अङ्कुरित बीउ वा जमरालाई उपयुक्त मानिन्छ।
रक्तशुद्धिः जमराले शरीरको रक्त शुद्ध गर्न मद्दत गर्छ । आयुर्वेद अनुसार, अङ्कुरित जौँ वा अन्य अनाजहरूले रक्तको गुणस्तर सुधार गर्छन्, जसले शरीरलाई स्वस्थ राख्न मद्दत पुर्याउछ ।
वात, पित्त र कफ सन्तुलन: जमरा त्रिदोष (वात, पित्त, कफ) सन्तुलन गर्ने गुण भएको मानिन्छ । आयुर्वेदिक सिद्धान्तअनुसार, जमराले वातलाई शान्त पार्छ, पित्तलाई नियन्त्रण गर्छ, र कफलाई सन्तुलनमा राख्छ। यसले शरीरमा समग्र स्वास्थ्यको सन्तुलन राख्न मद्दत पुर्याउछ ।
शक्तिवर्धक: जमरामा प्रशस्त मात्रामा प्रोटिन, भिटामिन, र खनिज पदार्थ हुन्छन्, जसले शरीरलाई आवश्यक ऊर्जा र शक्ति प्रदान गर्छ। विशेष गरी दसैँको समयमा तान्त्रिक र धार्मिक क्रियाकलाप गर्दा शारीरिक र मानसिक शक्ति आवश्यक हुन्छ, र जमराको सेवनले यसमा मद्दत पुर्याउछ।
आँखाको स्वास्थ्य: आयुर्वेदमा जमरालाई दृष्टिवर्धक मानिन्छ। जमरामा लुटेन र जेक्सन्थिन जस्ता एन्टिअक्सिडेन्टहरू पाइन्छन्, जसले आँखाको दृष्टि सुधार्न मद्दत गर्छ।
सांस्कृतिक महत्त्व
दसैँमा जमरालाई देवी दुर्गाको प्रतीकका रूपमा मानिन्छ । नवदुर्गा पूजाको समयमा जमरालाई देवीको प्रसादको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, र टिका सँगै अग्रजहरूले आशीर्वाद दिने क्रममा यो टाउकोमा राखिन्छ । यसले शुभता, समृद्धि, र दीर्घायुको प्रतीक मानिन्छ ।
जसरी दसैँ धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेको पर्व हो, त्यस्तै आयुर्वेदिक दृष्टिकोणबाट जमराले शारीरिक स्वास्थ्य र मानसिक शान्तिको सन्देश दिन्छ ।
(पूर्णायु आयुर्वेद हस्पिटलमा कार्यरत वरिष्ठ आयुर्वेद चिकित्सक डा.लक्ष्मण पौडेलसँगको कुराकानीमा आधारित)
प्रतिक्रिया दिनुहोस
