प्रविधि हस्तान्तरण
मानव सभ्यताको विकासको प्रारम्भदेखि नै मानवीय आवश्यकता पूर्तिका लागि प्रविधिको विकास हुँदै आएको छ । ज्ञान, सीप, कार्यसम्पादन विधिको व्यवस्थित र वैज्ञानिक उपयोग नै प्रविधि हो । मानिसको चेतना, अवधारणा, चाख, लगाव, र खोजबाट प्रविधिको विकास हुन्छ । आवश्यकता र अग्रसरताले प्रविधिको विकास र विस्तार हुन्छ । यो निरन्तर प्रक्रिया हो । एउटा प्रविधिको विकासले अर्को प्रविधिको विकास गर्न सहजीकरण गर्दछ । विकसित प्रविधि सदैव परिमार्जनका क्रममा रहन्छ । प्रविधिको विकासले उत्पादन प्रणालीमा अभूतपूर्व सुधार सम्भव बनाएको छ ।
विश्वव्यापीकरण र आर्थिक उदारीकरणले विश्वको प्रविधिलाई निर्बाध रूपमा एक स्थानबाट अर्को स्थान, एक देशबाट अर्को देश, एक विश्वविद्यालयबाट अर्को विश्वविद्यालय तथा एक संस्थाबाट अर्को संस्थामा पुर्याएको छ । जसले विश्वमा भएका नवीन प्रविधि आविष्कारको फाइदा सबै मुलुकले उठाउन पाएका छन् ।
यसरी प्रविधिको एक स्थानबाट अर्को स्थान लैजाने प्रक्रिया प्रविधि हस्तान्तरण हो । ज्ञान, सीप, विचार, उत्पादन प्रविधि तथा उपयोग विधिजस्ता कुरालाई एक स्थानबाट अर्को स्थान, एक प्रतिष्ठानबाट अर्को प्रतिष्ठान र एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिसम्म पुर्याई विकास प्रक्रियालाई सरल, सहज, कार्यकुशल र प्रभावकारी बनाउने प्रक्रिया नै प्रविधि हस्तान्तरण हो ।
त्यस्तै प्राविधिक ज्ञान, सीप, दक्षता, पद्धतिलाई एक देशबाट अर्को देशमा, एक सरकारबाट अर्को सरकारसम्म, एक भौगोलिक क्षेत्रबाट अर्को भौगोलिक क्षेत्रमा हस्तान्तरण गर्ने प्रक्रिया प्रविधि हस्तान्तरण हो । प्रविधि हस्तान्तरणले विश्वको एक स्थानमा भएको प्राविधिक विकास र विस्तारलाई उपयोग र प्रवर्द्धन गर्न अर्को स्थानमा उत्पादन प्रणाली, व्यवस्थापकीय प्रणाली, सेवा प्रवाह प्रणालीको हस्तान्तरण गर्दछ । वैदेशिक लगानीका सन्दर्भमा प्रविधि हस्तान्तरणलाई निकै महत्त्व दिइन्छ । यस सन्दर्भमा प्रविधि हस्तान्तरण भन्नाले स्थानीय उद्योग प्रतिष्ठानले,
१. विदेशी लगानीकर्तासँग कुनै प्रविधि, विशेषज्ञता, सूत्र, विधि, पेटेन्ट, प्राविधिक जानकारीको लागि प्रयोग गर्ने अधिकार ,
२. विदेशमा स्वामित्व भएको कुनै ट्रेडमार्कको प्रयोग अधिकार र
३. वैदेशिक परामर्श, प्रविधि, तथा व्यवस्थापन र बजारीकरण सेवाको प्राप्तिका लागि गरिने सम्झौता लिने गरिन्छ ।
प्रविधि हस्तान्तरणको प्रवाह
एक मुलुकबाट अर्को मुलुकमा,
एक व्यावसायिक संस्थाबाट अर्को व्यावसायिक संस्थामा,
एक क्षेत्रबाट अर्को क्षेत्रमा,
पश्चिमबाट पूर्व,
विकसितबाट अल्पविकसित ।
प्रविधि हस्तान्तरणमा पर्ने विषय
विकसित प्रविधिको फर्मुला, प्रक्रिया, पेटेन्ट वा प्राविधिक ज्ञानको उपयोग,
विदेशी टेड्रमार्कको उपयोग,
कानुनी सम्झौता,
वैदेशिक प्राविधिक, सल्लाहकार, व्यवस्थापन एवं बजार सेवा ।
प्रविधि हस्तान्तरणको उद्देश्य
विश्वमा उत्पादित प्रविधिको विकास, विस्तार, उपयोग र प्रवर्द्धन गर्नु,
उत्पादकत्व अभिवृद्धि गर्नु,
प्राविधिक ज्ञानलाई विश्वभर फैलाउनु,
न्यून लागत र अधिक प्रतिफलमा वस्तु तथा सेवा उत्पादन र बिक्री गर्नु,
प्रविधिको व्यवसायीकरण गर्नु,
नवीन खोज र आविष्कारलाई मानवीय हितमा अधिकतम उपयोग गर्नु,
विश्व व्यापारलाई गतिशील बनाउनु,
ज्ञानमा आधारित समाज र ज्ञानयुक्त उद्यम व्यवसायको स्थापना गर्नु,
रोजगारीका अवसरहरूको सिर्जना गर्नु,
वातावरण संरक्षण, विपद् व्यवस्थापन गर्नु ।
प्रविधि हस्तान्तरणको महत्व/फाईदा/आवश्यकता/औचित्य
अन्तर्राष्ट्रिय प्रविधिको उपयोग, विस्तार र प्रवर्द्धन,
अर्थ व्यवस्थालाई सबल, सुदृढ, गतिशील एवं प्रतिस्पर्धात्मक बनाई आत्मनिर्भरता तर्फ उन्मुख हुन,
औद्योगिकीकरणको प्रक्रियालाई गतिशील बनाउन,
पुँजी तथा प्राकृतिक एवं मानवीय साधनको अधिकतम परिचालन गर्न,
उत्पादन प्रक्रियालाई मितव्ययी, गुणस्तरीय र सरल बनाउन,
आर्थिक वृद्धिलाई बढोत्तरी गर्दै गरिबी घटाउन,
सेवा प्रवाहलाई भरपर्दो, सरल, सहज र छिटो बनाउन,
प्रविधिमा आधारित समाजको स्थापना गर्न,
विकास प्रक्रियालाई प्रभावकारी बनाउन,
निजी क्षेत्रको विकास गर्न,
कृषि, पर्यटन, खनिज, जडीबुटीका सम्भावनाहरूको बृहत् उपयोग गर्न ।
प्रविधि हस्तान्तरण प्रक्रिया
नवीन प्रविधिको अनुसन्धान, खोज र आविष्कार हुन्छ ।
अनुसन्धानबाट प्राप्त निष्कर्षका आधारमा प्रविधि विकास गर्न सकिने नसकिने, बजार, लागत र त्यसलाई उपयोग गर्न सकिने नसकिने व्यापार योजना तयार हुन्छ ।
विकास/उत्पादन
बजार योजना
हस्तान्तरण
यसरी प्रविधि हस्तान्तरण गर्दा प्रविधिको अनुसन्धान, व्यवसायीकरण, र हस्तान्तरण गरिन्छ ।
प्रविधि हस्तान्तरणका लागि कस्तो वातावरण चाहिन्छ ?
खुल्ला तथा उदार अर्थव्यवस्था,
सुदृढ आर्थिक कूटनीति,
नीतिगत सुधार प्रविधि हस्तान्तरण सम्बन्धी प्रस्ट नीति तथा कानुनहरू
लगानीमैत्री वातावरण,
प्रविधिका लागि भौतिक पूर्वाधार,
स्रोत साधनको पर्याप्तता,
दक्ष जनशक्ति,
आर्थिक विकासको स्तर र कार्यान्वयन क्षमता,
अन्तरदेशीय समन्वय,
राजनीतिक स्थायित्व, सहमति र प्रतिबद्धता ।
प्रविधि हस्तान्तरणका समस्या/चुनौतीः
प्रविधि हस्तान्तरण सम्बन्धी कानुन तथा नीति (विद्यमान अवस्था, परिमार्जन, समय, प्रावधान )
सम्बद्ध ऐन कानुनको कार्यान्वयनको पाटो ,
प्रविधि हस्तान्तरणलाई प्राथमिकता (सरकार र निजी क्षेत्र)
सम्बद्ध क्षेत्रमा कार्यरत निकायहरू बिच समन्वय, कार्यक्षेत्रमा दोहोरोपन,
भौतिक पूर्वाधारको विकास,
लगानीमैत्री वातावरण तयार, शान्ति सुरक्षा, विदेशी लगानीकर्तासँगको व्यवहार,
बजारको आकार, दक्ष कामदार तथा प्राविधिकहरूको अवस्था,
राजनीतिक सहमति, प्रतिबद्धता र आर्थिक समृद्धिको यथार्थ मार्गचित्र,
करको दर, जमी नमा पहुँच,
विवाद समाधानको भरपर्दो संयन्त्र ।
प्रविधि हस्तान्तरणका अवसर
स्थायी सरकार र उदार अर्थतन्त्रको अवलम्बन,
राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई आत्मनिर्भर, स्वतन्त्र, तथा उन्नत शील बनाउँदै समाजवाद उन्मुख स्वतन्त्र र समृद्ध अर्थतन्त्रको विकास गर्ने राज्यको आर्थिक उद्देश्य,
निर्यात प्रवर्द्धनका क्षेत्रमा वैदेशिक पुँजी तथा प्रविधिको लगानीलाई आकर्षित गर्ने राज्यको नीति,
प्राकृतिक स्रोतको उपलब्धता जलस्रोत, वनसम्पदा, कृषि, पर्यटन, जैविक विविधता
नीति तथा कानुन तयार छन् ।
लगानी सम्मेलनको आयोजना ।
प्रविधि हस्तान्तरणबाट कसरी अधिकतम लाभ उठाउने ?
प्रविधि हस्तान्तरण सम्बन्धी कानुन तथा नीतिहरूको समसामयिक परिमार्जन, र प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्ने,
सुदृढ आर्थिक कूटनीति निर्माणमार्फत अधिकतम वैदेशिक लगानी आकर्षित गर्ने,
स्वदेशी र विदेशी लगानीकर्ताबिच समान व्यवहार गर्ने,
भूराजनीतिक लाभ उठाउन परराष्ट्र नीतिको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा जोड दिने,
विज्ञान प्रविधिको क्षेत्रमा अध्ययन, अनुसन्धान, खोज तथा आविष्कारमा जोड दिने,
अनुसन्धान केन्द्रहरू, प्रयोगशालाहरू तथा सूचना प्रविधि पार्कहरूको स्थापना गर्ने,
मेधावी प्रतिभाहरूलाई अनुसन्धान, नवीन खोज तथा अन्वेषणमा उत्प्रेरित गर्ने,
आधारशिलाहरूको निर्माणमा तीव्रता दिने,
सूचना तथा सञ्चार प्रविधिको अधिकतम उपयोग गर्ने,
बौद्धिक सम्पत्ति सम्बन्धी अधिकारलाई प्राथमिकता दिने,
विज्ञान तथा प्रविधि शिक्षालाई सहज, सस्तो र सबैको पहुँचयोग्य बनाउने ।
बौद्धिक सम्पत्ति अधिकार
मानव जीवनलाई सरल र सहज बनाउन विकासको आवश्यकता पर्दछ । विकास आर्थिक, सामाजिक, पर्यावरणीय, संस्थागत लगायतका मानव जीवनलाई प्रभाव पार्ने पक्षहरूमा आएको सकारात्मक परिवर्तन, उन्नयन तथा सुधार हो । विकासको साधन र साध्य मानव नै हुन् । विकासका लागि भूमि, श्रम, पुँजी, प्रविधि, सङ्गठन, वित्तीय स्रोत, भौतिक, यान्त्रिक साधन लगायतका उत्पादनका साधनहरूको आवश्यकता पर्दछ । र यस्तो पुँजीलाई विगतमा आर्थिक र वित्तीय पुँजीको रूपमा मात्रै हेरिन्थ्यो । तर आज बौद्धिक पुँजी अर्थात् मानवीय साधनको ज्ञान, सीप, दक्षता, र क्षमता आदिलाई पनि जोड दिन थालिएको छ ।
बौद्धिक पुँजीभित्र मानवीय पुँजी, संरचनात्मक पुँजी, र ग्राहक पुँजी पर्दछन् । मानवीय पुँजीभित्र कर्मचारीको दक्षता र क्षमता पर्दछ । संरचनागत पुँजीभित्र नीति, नियम, कानुन, कार्यविधि, अध्ययन, अनुसन्धान, असल अभ्यास, पेटेन्ट, ट्रेडमार्क, सूचना प्रणाली, प्रतिलिपि अधिकार लगायतका विषय पर्दछन् । र ग्राहक पुँजी अन्तर्गत सम्बन्ध, ग्राहक सन्तुष्टि लगायतका कुराहरू पर्दछन् ।
बौद्धिक पुँजी मानिसको अभौतिक पुँजीको रूपमा रहन्छ । यो ज्ञानको रूपमा रहन्छ । र यो हस्तान्तरण गर्न सकिँदैन । यो प्रतिस्पर्धात्मक तथा रचनात्मक बौद्धिक क्षमताको संयोजन हो । बौद्धिक पुँजी व्यक्ति स्वयंले मात्रै प्रयोग गर्न सक्छ, यो अरूलाई दिएर प्रयोग गराउन सकिँदैन।
यसरी मानिसको ज्ञान, सीप र अनुसन्धानबाट सिर्जित भएका खोज, कलात्मक कार्य, डिजाइन, आविष्कार र सङ्केत आदिलाई बौद्धिक सम्पत्ति भनिन्छ । अर्थात् मानिसको बुद्धिको प्रयोगबाट प्राप्त भएको सिर्जना नै बौद्धिक सम्पत्ति हो । यो व्यक्तिको बौद्धिक क्षमता प्रयोग गरेर सिर्जना गरिएको हुन्छ ।
यसकारण बौद्धिक सम्पत्ति कानुनी अवधारणा हो । बौद्धिक सम्पत्ति अधिकारले स्रष्टाको बौद्धिक सिर्जना, आविष्कार, विचारको संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्दछ ।
बौद्धिक सम्पत्तिका प्रकार
(क) प्रतिलिपि अधिकार
प्रतिलिपि अधिकार व्यक्तिको सीप, कला, ज्ञान, हस्तलिखित ग्रन्थ जस्ता विषयहरूसँग सम्बन्धित हुन्छ । कुनै व्यक्तिको कला र सीपको दुरुपयोग नहोस्, कला र सीपको विकास निरन्तर रहोस् भन्ने उद्देश्यले प्रतिलिपि अधिकारको उपयोग गरिन्छ ।
प्रतिलिपि अधिकार लेखक, सर्जक, अनुसन्धानकर्ताको अधिकार एवं स्वामित्व कानूनद्धारा संरक्षित हुन्छ ।
प्रतिलिपि अधिकार ऐन, २०५९ ले साहित्य, कला, ज्ञान, विज्ञान लगायतका अन्य क्षेत्रमा मौलिक एवं बौद्धिक रूपले प्रस्तुत गरिएको रचनालाई समेटेको छ ।
प्रतिलिपि अधिकारको महत्त्व
स्रष्टाहरूको बौद्धिक रचनाको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा सहयोग गर्छ ।
सर्जकहरूको सृजनशीलतामा सहयोग गर्छ ।
कला, ज्ञान विज्ञान, संस्कृतिका विविध क्षेत्रमा नवीन आविष्कारको वातावरण बनाउँछ ।
स्रष्टाहरूको मनोबल उच्च बनाउँछ ।
समग्रमा आर्थिक , सामाजिक, व्यावसायिक, सांस्कृतिक, नैतिक आदि क्षेत्रको विकास गरी मुलुकको समृद्धिमा योगदान पु¥याउँछ ।
(ख) औद्योगिक सम्पत्ति :यसअन्तर्गत,
ट्रेडमार्क : यसले उद्योगले उत्पादन गरेका निश्चित वस्तु तथा सेवा आमजनताले सहज, सरल, र विश्वासका साथ उपयोग गर्न सकुन् भनेर अन्य वस्तु तथा सेवा भन्दा फरक देखाउन र आफूले उत्पादन गरेको वस्तुमा अग्राधिकार प्राप्त गर्नका लागि प्रयोग गरिने कुनै मौलिक चिन्ह, शब्द, सङ्केत वा तिनको संयोजनलाई जनाउँछ ।
पेटेन्टः पेटेन्टलाई कुनै आविष्कारलाई राज्यद्धारा दिइने एकाधिकार को रूपमा चिनिन्छ । पेटेन्ट, डिजाइन र ट्रेडमार्क ऐन, २०२२ अनुसार कुनै पदार्थ वा पदार्थको समूहको बनावट, सञ्चालन वा प्रसारको नयाँ उपाय, वा तरिकासम्बन्धी वा कुनै सिद्धान्त वा फर्मूलाद्धारा पत्ता लगाइएको कुनै उपयोगी आविष्कारलाई जनाउँछ ।
डिजाइन : पेटेन्ट, डिजाइन र ट्रेडमार्क ऐन, २०२२ अनुसार कुनै प्रकारको तयारी गरी बनाएको वस्तु छनोट, रूप वा आकारलाई बुझाउँछ ।
व्यापारिक गोप्यता : उद्योग तथा व्यापारिक प्रयोजनका लागि प्रयोग गरिने डिजाइन, आर्थिक सूचना, व्यापारिक योजना, सेवाग्राहीको नामावली, प्रविधि तथा अघोषित उत्पादनहरू कुनै खास अवस्थामा गोप्य राख्नुपर्छ ।
एकीकृत सर्टिफिकेट : यो पनि एक प्रकारको डिजाइन हो । यो विद्युत् तथा इलेक्ट्रिक सामानमा प्रयोग हुने चिप्सका डिजाइनसँग सम्बन्धित हुन्छ ।
उपयोगी नमुना : कुनै उपयोगी आविष्कारलाई निश्चित समय तोकी ज्ञान, क्षमता र सीप प्रदर्शन गर्न दिइने अवसर हो ।
बौद्धिक सम्पत्ति संरक्षण अधिकारको उद्देश्य/औचित्य
आविष्कारक, लेखक, तथा स्रष्टाको बौद्धिक सम्पत्तिमाथिको अधिकार प्रत्याभूत गर्ने,
पे टेन्ट अधिकार सुरक्षित गर्ने,
विदेशी लगानी आकर्षण गर्ने,
रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्ने,
विदेशी प्रविधि हस्तान्तरणमा सघाउन तथा उपभोक्ताको हित संरक्षण गर्ने,
उद्योग व्यावसायमैत्री वातावरण अभिवृद्धि गर्ने ।
नेपालमा बौद्धिक सम्पत्ति संरक्षणका प्रयास/अवस्था/व्यवस्था
पेटेन्ट, डिजाइन र ट्रेडमार्क कानुन, १९९३
प्रतिलिपि अधिकार ऐन, २०२२
पेटेन्ट, डिजाइन र ट्रेडमार्क ऐन, २०२२
प्रतिलिपि अधिकार ऐन, २०५९
विश्व बौद्धिक सम्पत्ति सङ्गठनको सदस्य बनेको सन् १९९७
विश्व व्यापार सङ्गठनको सदस्य सन् २००४
उद्योग मन्त्रालय, उद्योग विभाग, .कम्पनी रजिष्टारको कार्यालय,
प्रतिलिपि अधिकार कार्यालय
Trade Related Aspects of Intellectual Property Right( TRIPs)
नेपालमा बौद्धिक सम्पत्ति संरक्षण अधिकारका समस्या तथा चुनौती
बौद्धिक सम्पत्ति संरक्षण सम्बन्धी विद्यमान कानूनहरुको प्रभावकारी कार्यान्वयन नहुनु,
सम्बद्ध निकायहरुको फितलो अनुगमन, र कारबाही ,
सरकारको प्राथमिकतामा नपर्नु,
नवीन खोज, आविष्कार र अनुसन्धानमा सरकारको न्यून लगानी,
स्रष्टा र सर्जक पनि आफ्नो उत्पादन वा सिर्जनाप्रति सचेत नहुनु,
राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूसँग समन्वय तथा सहकार्यको कमी,
चोरी गरिएका वा अचबअपभम कयातधबचभक को प्रयोग,
फिल्म र म्युजिकको जथाभाबी प्रतिलिपि बनाई बेचिने,
अरूको लेख, रचना, वा .सिर्जना विनाअनुमति प्रयोग गर्ने वा सार्ने,
मानिसमा ज्ञान तथा चेतनाको कमी,
पर्याप्त बजेट तथा स्रोत साधनको कमी ,
तालिम तथा अध्ययन अध्यापनमा
मौलिक, तथा ऐतिहासिक ग्रन्थ, र रैथाने प्रविधिको संरक्षणमा उदासीनता ।
नेपालमा बौद्धिक सम्पत्ति संरक्षणलाई कसरी प्रभावकारी बनाउने ?
ऐन तथा नियमावलीको प्रभावकारी कार्यान्वयन,
सरकारको प्राथमिकतामा राख्ने,
कानुनको उल्लङ्घन गर्नेलाई कडा सजायको व्यवस्था,
नैतिकता र व्यावसायिक ईमानदारीता कायम राख्ने,
संस्थागत व्यवस्था,
कर्मचारीहरूको प्रशासनिक दक्षता बढाउने,
बौद्धिक अधिकारयुक्त वस्तुको उत्पादन, पुनरुत्पादन, व्यापार व्यवसाय गर्दा सर्जक तथा उत्पादकको अनुमति लिनुपर्ने व्यवस्था अनिवार्य गर्ने ।
उपसंहार
प्रविधि विकास, प्रविधि हस्तान्तरण र प्रविधि ग्रहण आर्थिक विकासका आधार हुन् । उच्च सीपयुक्त जनशक्ति र उपयुक्त प्रविधिको उपयोगले उत्पादन प्रक्रियालाई मितव्ययी, गुणस्तरीय र सरल बनाउँछ । नेपालमा प्रविधि हस्तान्तरणबाट कृषि, पर्यटन, जलस्रोत, सेवा क्षेत्र र समग्र आर्थिक विकासका पक्षहरूमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ । जसका लागि लगानी वातावरण, सबल निजी क्षेत्र, सरल, सहज कानुन तथा नीति, सरकारी प्रतिबद्धता, बजेट व्यवस्था र कार्यान्वयन क्षमता चाहिन्छ ।