सन्ध्या साँझ ढल्किँदै थियो। काठमाडौँको एउटा व्यस्त चोकमा, एक बुढी आमाको निथ्रुक्क भिजेको अनुहार झिलमिल बत्तीको उज्यालोमा झन् मलिन देखिन्थ्यो। उनी कचौराजस्तो हात फैलाएर बिस्तारै बरबराउँदै थिइन्, “एक गिलास पानी… के कसैले दिन्छ?”

चोकको भीडले उनलाई हेर्‍यो, तर कसैले वास्ता गरेन। कोही मोबाइलमा झुन्डिएका थिए, कोही आफ्नो बाटो हतारिँदै लागेका। उनीसँगै बसेको एउटा सानो झोला र त्यसमाथि राखिएको एउटा पुरानो फोटो फ्रेममा उनी र तीन जना बच्चाहरूको फोटो थियो।

त्यही बेला, चियाको टपरी बेच्ने किशोरले आमालाई नजिकबाट हेर्‍यो र एउटा गिलास पानी लिएर आयो। “आमा, ल यहाँ पानी पिउनुस्,” उसले भन्यो। बुढी आमाको आँखा टिलपिलायो। “धन्य छोरा… तिमीले मलाई आमा भनेको कति वर्षपछि हो, थाहा छ?”

किशोर अचम्मित हुँदै बस्यो। “तपाईँका आफ्ना कोही छैनन्?”

आमाले हाँस्न खोजिन्, तर त्यो हाँसोमा भोक, प्यास र पीडाको धुन घोलियो। “तीन छोरा थिए। कान्छोले भन्यो, ‘आमा, अब तपाईँले आराम गर्नुपर्छ। मलाई घरकै हेरचाह गर्न छोड्नुस्।’ जेठाले भने, ‘तपाईँलाई सहरमा म आफू बसेर हेर्छु।’ अनि माइलोले भन्यो, ‘म विदेश गएर पैसा पठाउँछु, तपाईँले केही कुराको चिन्ता लिनु पर्दैन।’ म खुसीले रोएँ। तर त्यो खुसी धेरै समय टिकेन।”

उनले एकोहोरो आँसु पुछ्दै थपिन्, “मेरा छोराहरू अहिले त मलाई चिन्ने कुरा त परै जाओस्, फोनमा कुरा गर्न पनि फुर्सद छैन। कान्छोले मलाई गाउँको घर बेच्न बाध्य पार्‍यो। जेठाले सहरमा ल्याएर आफ्नी श्रीमतीसँग झगडा गराएर मलाई घर बाहिरै बस्न बाध्य पार्‍यो। माइलो त विदेश गएपछि फर्केर कहिल्यै आएन।”

किशोर भावुक हुँदै सोध्छ, “तपाईँले किन तिनीहरूलाई केही भन्नु भएन?”

आमाले गहिरो सास फेर्दै भनिन्, “स्वार्थी संसारमा, माया र कर्तव्य सस्तो सामानजस्तो देखिन थालेको छ। बोल्न खोज्दा पनि मैले आफ्नो मातृत्वलाई बेवास्ता गर्न सकिनँ। त्यसैले यहाँ, यो चोकको एउटा कुनामा, मृत्युको प्रतीक्षा गर्दै बसेकी छु।”

किशोरका आँखा रसाए। ऊ केही बोल्न खोज्दै थियो कि त्यही बेला, चोकमा फ्याटफुट पार्दै एउटा कार आयो। भित्रबाट एक जना मानिस निस्के। ऊ माइलो छोरा रहेछ। आमालाई देखेर उसले झस्कँदै भन्यो, “आमा! तपाईँ यहाँ? मैले तपाईँलाई खोज्दै सहरभरि के-कति पैसा खर्च गरेँ, थाहा छ?”

आमाले उसलाई आँखा मिचेर हेर्दै भनिन्, “अब किन आयौ, छोरा? म त तिमीहरूको बोझ भइसेकी छु। तिमीलाई मसँग माया नभएर पितृत्वको झुटो नाम चाहिएको मात्र हो। मसँग त तिमीहरूको अनुहार हेर्न पनि आँट छैन।”

माइलो खिस्स हाँस्यो र भन्यो, “आमा, मेरो मतलब थियो, म तपाईँलाई वृद्धाश्रम लग्न आएको हुँ। त्यहाँ तपाईँलाई ख्याल राख्ने राम्रै व्यवस्था छ। यहाँ यो अवस्थामा बस्न सुहाउँदैन।”

त्यसपछि, आमाको अनुहारमा विचित्रको शून्यता छायो। उनले मौनता तोड्दै भनिन्, “वृद्धाश्रमभन्दा मर्ने ठाउँतिर लैजाऊ, छोरा। स्वार्थी संसारले मेरो जीवनभरि पीडा मात्रै दियो। अब शान्ति मर्नेसँगै चाहिन्छ।”

माइलो छोराले आमाको कुरा सुनेर केही समय मौन रह्यो। उसलाई आमाको आँखामा भएको पीडा देखेर अजिब महसुस भयो, तर उसको स्वार्थले उसलाई थप केही बोल्न दिएन। “आमा, यस्तो नबोल्नुस्। म तपाईँलाई राम्रो ठाउँमा राख्न खोज्दै छु,” भन्दै उसले आमालाई गाडीभित्र बस्न आग्रह गर्‍यो।

आमा गाडीभित्र बस्न मानिनन्। उनको आवाज कठोर र स्पष्ट थियो, “म यहाँबाट कतै जान्न। यहाँ मेरो जीवनको अन्तिम क्षण शान्त छ। तिमीहरूलाई मेरा लागि सोच्न कहिल्यै समय थिएन, अब किन नाटक गरिरहेका छौ?”

चोकमा एकत्रित भीडले यो संवाद सुनेर गहिरो सुस्केरा हाल्यो। त्यही बीचमा, चिया बेच्ने किशोर अगाडि आयो। उसले बुढी आमाको हात समाउँदै भन्यो, “आमा, यदि तपाईँलाई कसैले नहेर्ने हो भने, म तपाईँलाई मेरो घर लैजान्छु। मेरो घर सानो छ, तर तपाईँलाई सन्तानको माया दिन सक्छु।”

यो कुरा सुनेर माइलो छोरा स्तब्ध भयो। ऊ किशोरलाई हेर्दै रिसाउँदै भन्यो, “तिमी को हौ, आमालाई यस्तो कुरा गर्न?”

किशोरले शान्त र दृढ स्वरमा भन्यो, “म को हुँ भन्ने महत्त्वपूर्ण छैन। तर तपाईँकी आमा जो हुनुहुन्छ, उहाँ माया र सम्मान पाउन योग्य हुनुहुन्छ। म उहाँको सन्तान बन्न तयार छु।”

माइलो छोराको घमण्ड भत्किएझैँ लाग्यो। उसले आमाको सामूहिक निन्दा टाल्न आमालाई गाडीभित्र राख्न खोज्यो। तर आमा उभिइन् र भनिन्, “अब म कुनै गाडीमा चढ्दिनँ। मेरो जीवनको अन्तिम दिनहरू मलाई माया र आदर दिने व्यक्तिहरूसँग बित्छ। म तिमीहरूलाई क्षमा गर्छु, तर मेरो ममताको प्रयोग गर्न पाऊँ भनेर होइन।”

त्यो रात, चिया बेच्ने किशोरले आमालाई आफ्नो घरमा लग्यो। सामान्य तर आत्मीय व्यवहारले भरिएको त्यो घरमा, आमाले धेरै वर्षपछि शान्त निद्रा पाइन्। किशोरका घरका सदस्यहरूले उनलाई आफूजस्तै ठाने।

आमाले किशोरलाई आशीर्वाद दिँदै भनिन्, “तिमीजस्तो छोराले यो स्वार्थी संसारलाई बदल्न सक्छ। तिमीमा म मेरो सारा संसार देख्छु।”

अर्को बिहान, जब माइलो छोरा फर्केर किशोरको घर आयो र आमालाई फिर्ता लैजान खोज्यो, आमाले टाढैबाट उत्तर दिइन्, “स्वार्थबाट बनाइएको सम्बन्धभन्दा माया र सम्मानको सानो संसार धेरै ठूलो हुन्छ। यो मेरो अन्तिम घर हो।”

त्यसपछि, बुढी आमाले आफ्नो जीवन किशोर र उसको परिवारसँग बिताइन्। किशोरको सफल जीवनमा आमाको आशीर्वाद एक महत्त्वपूर्ण प्रेरणा बन्यो।
तर स्वार्थी संसारले यो घटनाबाट केही सिक्यो कि सिकेन, त्यो समयले मात्रै बताउने कुरा थियो।

समयले चक्र घुमायो। माइलो छोरा र उनका दाजुभाइहरू आ-आफ्ना समस्यामा फसे। कान्छोले घर बेचेर गरेको पैसाको दुरुपयोगले उसलाई ऋणग्रस्त बनायो। जेठोको परिवारभित्रको कलहले उसको सम्बन्ध तोड्यो। माइलो विदेशमा व्यापार असफल भएपछि कंगाल भएर फर्कियो।

तीनै भाइ आमाको घर फर्के, तर त्यो घर अब किशोरको थियो। जब उनीहरूले आमालाई देखे, उनीहरू लाजले भुईँतिर हेरे। आमालाई बोल्न पनि आँट गर्न सकेनन्।

बुढी आमाले उनीहरूको अनुहार हेरिन्। उनका आँखा गहिरा थिए, तर मन शान्त। उनी उठिन् र नजिकै बसेका किशोरलाई बोलाउँदै भनिन्, “छोरा, यी तिनै हुन्, जसलाई मैले आफ्नो माया दिन सकिनँ भनेर जीवनभर दोष दिएँ। तर आज म बुझ्छु, मेरो ममता स्वार्थले नभई, सच्चा मनले मूल्य पाउनुपर्ने रहेछ।”

तीनै छोराहरू आमाको अगाडि घुँडा टेके। आँसुमा लतपतिएका शब्दहरूमा भने, “आमा, हामीलाई क्षमा गरिदिनुहोस्। हाम्रो स्वार्थले तपाईँलाई चोट पुर्‍यायो। हामी आज तपाईँको सहारा बन्न चाहन्छौँ।”

आमाको मुखमा हल्का मुस्कान खेल्यो। उनले भनिन् “तिमीहरूको पश्चात्तापलाई म स्विकार्छु। तर मलाई तिमीहरूसँग फर्कन मन छैन। मेरो बाँकी जीवन मैले यहाँ यो परिवारसँग बिताउने निर्णय गरिसकेकी छु। तर तिमीहरू आफ्नो जीवनमा मायाको महत्त्व बुझेकोमा खुसी छु।”

छोराहरू मूक बने। उनीहरूले आमालाई आग्रह गरिरहे, तर आमा आफ्नो निर्णयमा अडिग रहिन्। किशोरले भने, “आमा, उहाँहरूलाई एक पटक मौका दिनुस्। सायद उहाँहरूले जीवनको वास्तविक पाठ सिक्नुभयो।”

बुढी आमाले गहिरो सास फेर्दै भनिन्, “तिमी सधैँ मेरो सच्चा छोरा रहनेछौ। तर म तिनीहरूलाई सन्देश दिन चाहन्छु—जुन सम्बन्ध माया र सम्मानविनाको हुन्छ, त्यो सम्बन्ध केवल औपचारिकता हो।”

त्यस दिनपछि ती तीन छोराहरूले आमाको इच्छालाई सम्मान गरे र आफ्नो जीवनलाई सुधारे। बुढी आमाले आफ्नो जीवन किशोरसँग बिताइन्। उनीहरूको घर प्रेम र करुणाले भरियो, जहाँ हरेक आगन्तुकलाई आशीर्वाद र मुस्कान दिइन्थ्यो।