परिचय
नेपालको राजनीतिक परिदृश्य र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध विभिन्न राजनीतिक सिद्धान्तहरूबाट प्रभावित छन्। यी सिद्धान्तहरूले नेपालको आन्तरिक गतिशीलता र बाह्य शक्तिहरूसँगको सम्बन्धलाई बुझ्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। भू-राजनीतिक स्थिति, आर्थिक अवस्था र सामाजिक संरचनाको आधारमा नेपालले परम्परागत र समसामयिक सिद्धान्तहरूको मिश्रित प्रयोग गरेको छ। यो लेखले नेपालको राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा यी सिद्धान्तहरूको प्रभाव, झुकाव र कार्यान्वयनको विश्लेषण गर्छ।

परम्परागत सिद्धान्तहरूको प्रभाव
रियलिज्म: रियलिस्ट सिद्धान्तले नेपालको परराष्ट्र नीतिमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। शक्तिशाली छिमेकीहरू, भारत र चीन, बीच सन्तुलन कायम गर्दै नेपालले आफ्नो सुरक्षा र स्वाधीनता जोगाउने नीति लिएको छ। १९५० को सन्धि, २०१५ को भारतीय नाकाबन्दीपछि चीनसँगको निकटता, र हालैको एमसीसी सम्झौताले रियलिस्ट दृष्टिकोणलाई पुष्टि गर्छ। यसले शक्ति सन्तुलनलाई नेपालको प्राथमिकता बनाएको देखाउँछ।

लिबरलिज्म: नेपालको लोकतान्त्रिक व्यवस्था र बहुपक्षीय सहयोगमा लिबरलिज्मको प्रभाव छ। १९९० को आन्दोलनपछि मानव अधिकार, स्वतन्त्र प्रेस र नागरिक समाजले स्थान पाए। संयुक्त राष्ट्रसंघ, सार्क र बिम्सटेकमा सक्रियताले लिबरल विचारधाराप्रति झुकाव देखाउँछ। विदेशी सहयोग र विकास योजनामा निर्भरताले पनि यो प्रभाव झल्काउँछ, यद्यपि स्वाधीनताका लागि रियलिस्ट नीति पनि अपनाइन्छ।

मार्क्सवादी प्रभाव: माओवादी जनयुद्धले वर्गीय संघर्ष, सामाजिक न्याय र गरीबी निवारणलाई राजनीतिक एजेन्डा बनायो। २०१५ को संविधानले धर्मनिरपेक्षता, समावेशिता र समाजवादी लक्ष्य अंगीकार गर्‍यो। सामुदायिक स्वामित्व र भूमि सुधार जस्ता नीतिमा मार्क्सवादी तत्व छन्। तर, हाल उदारवादी आर्थिक नीति अपनाइए पनि माओवादी दलहरू समाजवादी मूल्य जोगाउन प्रयासरत छन्।

समसामयिक सिद्धान्तहरूको प्रभाव
वर्ल्ड सिस्टम थ्योरी: यो सिद्धान्तले नेपालको आर्थिक परनिर्भरता उजागर गर्छ। विश्व अर्थतन्त्रको परिधिमा रहेको नेपाल रेमिट्यान्स, विदेशी लगानी र आयातमा निर्भर छ। यसले अर्थतन्त्रलाई बाह्य प्रभावप्रति संवेदनशील बनाएको छ। दातृ निकायको सहयोगमा बन्ने विकास नीतिहरूले यो सिद्धान्तको प्रभाव देखाउँछ।

गेम थ्योरी: भारत र चीनबीच सन्तुलन राख्न नेपालले कूटनीतिक रणनीति अपनाउँछ। एमसीसी र बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) मा देखिएको अनिश्चितताले गेम थ्योरीको प्रयोग झल्काउँछ। भू-रणनीतिक महत्त्वलाई उपयोग गरी दुवैबाट लाभ लिने प्रयास नेपाली नेतृत्वको जटिल सोचलाई देखाउँछ।

भू-राजनीतिक सिद्धान्त: नेपालको भौगोलिक अवस्थितिले यसको वैदेशिक सम्बन्ध निर्धारण गर्छ। भारत र चीनबीच बफर स्टेटको रूपमा रहेको नेपालको सामरिक महत्त्व छ। जलविद्युत् सम्झौता, सीमा विवाद र ट्रान्जिट मार्गले भू-राजनीतिक संवेदनशीलता उजागर गर्छ। दुवै छिमेकीसँग मैत्री कायम राख्दै सार्वभौमिकता जोगाउनु नेपालको चुनौती हो।

निष्कर्ष
नेपालको राजनीति र वैदेशिक सम्बन्धमा सिद्धान्त र व्यवहारबीच ठूलो खाडल छ। विभिन्न सिद्धान्तको मिश्रित प्रयोग भए पनि व्यावहारिक आवश्यकताले नीति प्रभावित गर्छ। राजनीतिक अस्थिरता, दलगत स्वार्थ र बाह्य हस्तक्षेपले दीर्घकालीन नीतिमा अनिश्चितता ल्याएको छ। स्थायित्व, आत्मनिर्भरता र भू-राजनीतिक सन्तुलनका लागि नेपालले सिद्धान्तगत स्पष्टता, रणनीतिक विदेश नीति, आन्तरिक सहमति र दीर्घकालीन योजना बनाउनुपर्छ।