सोह्रौँ शताब्दीमा फ्रेन्च दार्शनिक जिन बोँदाले –‘एक उब्जाउ जमिनका मानिसहरू तुलनात्मक रूपले अधिक कायर हुन्छन् जबकि एक बन्जर बाझो देशका जनता सम्पन्न माटोका जनता भन्दा अधिक संयमी, सतर्क र मेहनती हुन्छन्’ भन्ने विचार राखेका थिए । त्यस्तै अठारौँ शताब्दीमा अर्थशास्त्रका पिता मानिने आडम स्मिथले –‘कुनै देशको माटो, मौसम वा अन्य कुनै भूभाग जस्तोसुकै किन नहोस्, श्रोत साधनको उपलब्धता र दुर्लभता जे सुकै होस् यसको पूर्ति श्रमको सीप, निपूर्णता र श्रमिक व्यवस्थापनमा नै भर पर्दछ’ भन्ने विचार राखे । अर्थात् विकासका लागि प्राकृतिक श्रोत साधन मात्र एकल उपाय होइन । परन्तु अर्थतन्त्रमा विभिन्न उत्पादनका साधनहरूको उचित व्यवस्थापन नै अव्वल उपाय हो भन्ने मान्यता विद्धत वर्गमा प्रारम्भदेखि नै रहेका पाइन्छ ।

नेपाल जस्ता देशहरू किन विकासको मार्गमा ढिला हुन गए भन्ने सन्दर्भमा प्राकृतिक श्रोतको अभावलाई एक कारणका रूपमा सामान्य जनस्तरमा लिने गरिएको पाइन्छ । के प्राकृतिक श्रोत साधनको पर्याप्तताले संवृद्धि र सुखल प्राप्त गर्न सकिन्छ त ? भन्ने बहसलाई सतहमा ल्याउन जरुरी छ । यसै सन्दर्भमा यस लेखमा प्राकृतिक श्रोतको प्रचुरता र दुर्लभताको विकास र द्धन्द्धसँगको साइनोको बारेमा चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

प्राकृतिक श्रोत साधनहरू विकासका लागि आवश्यकता हुन् । अनिवार्यता होइनन् । खास गरी प्राकृतिक श्रोत साधनले विकासलाई भन्दा बढी द्वन्द्वलाई प्रोत्साहन दिएका घटनाहरू विश्वभरि पाउन सकिन्छ । श्रोत साधनको उपलब्धताको आधारमा कुनै देशलाई प्रत्यायुक्तता, दुर्लभतायुक्त र सामान्य देशकारूपमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।

श्रोत साधनको प्राचुर्यताले लालच, तृष्णा र अभिलाषायुक्त द्वन्द्वको सिर्जना गर्दछ । त्यसैले प्राकृतिक श्रोत साधनको प्रचुरतालाई एक श्रापका रूपमा पनि व्याख्या गरिएको छ । सामान्य अवस्थामा स्रोतसाधनको प्रचुरता कि त वरदान हुन्छ, या त श्राप हुन्छ । यसको व्यवस्थापन गर्नु अति जटिल काम हो । श्रोत साधनको व्यवस्थापन गर्न नसक्नाले कतिपय देशहरू विखण्डन भएका छन् भने कतिपय देशमा गृहयुद्ध अनन्त कालसम्म चलिरहेको छ ।

श्रोतको अधिकताले श्रोत माथिको कब्जामा विभिन्न स्वार्थ समूहहरू तथा स्थानीय बासिन्दाहरूको बिचमा युद्धको अवस्था ल्याउँदछ । श्रोतको उपलब्धता द्वन्द्वको उत्प्रेरककारूपमा रहन जान्छ । विद्रोहीहरूले श्रोत माथि कब्जा गरी त्यसको बिक्रीबाट आम्दानी प्राप्त गर्ने विद्रोहलाई थप सशक्त बनाउन सक्दछन् । २०१६ मा इस्लामिक स्टेटले सिरिया र इराकका तेलका कुवाहरूमाथि कब्जा गरी आतङ्कलाई मजबुद बनाएको थियो । श्रोतको प्रर्याप्तताले लुटलाई प्रोत्साहन गर्ने भएकाले श्रोतको उपलब्धताले बेरोजगार र गरिब युवालाई त्यसतर्फ आकर्षित गर्दछ । अफ्रिकन देशहरू एंगोला, लाइबेरिया, प्रजातान्त्रिक गणतन्त्र कङ्गो र सियरा लिओनका गृहयुद्धहरूमा प्राकृतिक श्रोतको अधिकताले ठुलो भूमिका खेलेको छ ।

पर्ल कुलियरले २००४ मा गरेको अनुसन्धानले प्राकृतिक श्रोत साधनको निर्यातमा एक चौथाइ भन्दा बढी निर्भर रहेका देशहरू अन्य वस्तु निर्यातका देशहरू भन्दा चार गुणाले बढी द्वन्द्वमा आबद्ध भएको पाएका थिए ।

अर्को तर्फ गरिब देशहरू श्रोतको अभावमा सामाजिक आर्थिक नवप्रवर्द्धनका लागि वाधाहरू उत्पन्न हुने भएकाले झनै गरिब हुने पनि सम्भावना हुन्छ । श्रोतको अभावले रेन्ट सेकिंग व्यवहारलाई प्रोत्साहन दिने र बजार व्यवस्थामा निश्चित वर्गको प्रभुत्वलाई बढवा दिने अनुसन्धानबाट देखिएको छ । श्रोतको अभावले पुँजी निर्माणमा पनि नकारात्मक भूमिका खेलेको पाइन्छ । जसबाट नवप्रवर्द्धन, त्रानको विकासमा नकारात्मक प्रभाव पर्नाले गरिबीको दुष्चक्रबाट बाहिर निस्कने सम्भावना कम हुन्छ । त्यसैले प्राकृतिक श्रोत साधनको अभाव पनि विकासका लागि एक वाधक नै हो ।

प्राकृतिक श्रोतको अधिकताले अर्थतन्त्रलाई एक अवज मोड ल्याइदिन सक्दछ । उदाहरणको लागि नेदरल्याण्डलाई लिन सकिन्छ । १९५९ मा नेदरल्याण्डमा प्राकृतिक ग्यासको ठुलो भण्डार पत्ता लाग्यो । त्यसको निर्यातमा सरकारले ठुलो लगानी गर्‍यो । सरकारलाई ठुलो मात्रामा रोयल्टी राजस्व प्राप्त भयो । जनताले पनि सजिलो तरिकाले आम्दानी प्राप्त गर्न थाले । सरकार पनि खुसी जनता पनि खुसी । तर यसको प्रभाव अर्थतन्त्रका अन्य क्षेत्रमा नकारात्मक रूपमा पर्न थाल्यो । निर्यातमा बढोत्तरी भएकाले मुद्राको अधिमुल्यन हुन पुग्यो । अन्य क्षेत्रमा सरकार र निजी क्षेत्रको ध्यान गएन । र विकासको मूल प्रवाहमा पछि पर्न थाल्यो । निर्यात घट्न थाल्यो । प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता कमजोर भयो । अन्ततोगत्वा ज्याला बढ्न गई निर्यातमा भयावह गिरावट आउन थाल्यो । यसलाई अर्थशास्त्रीहरुले डच रोग (डच डिजिज) नाम दिएका छन् । यो स्पष्टरूपमा देखिने एक क्षेत्रको वृद्धिबाट अर्को क्षेत्रमा आउने गिरावटको तथ्य कारण सम्बन्ध हो । प्राकृतिक श्रोत साधनको उपलब्धताले अर्थतन्त्रको समग्र क्षेत्रलाई समानुपातिक रूपमा वृद्धि र स्थायित्व प्रदान गर्न नसक्ने तथ्यलाई डच डिजिजका रूपमा द ईकोनोमिस्टले १९७७ मा प्रकाशमा ल्याएको हो ।

प्राकृतिक श्रोतको अधिकताले परनिर्भरताको लक्षण पनि देखाउँदछ । उपलब्ध भएको श्रोतको बजार मुलुकहरूको माग र आपूर्तिको सन्तुलनले निर्यातका राष्ट्रलाई ठुलो प्रभाव पार्दछ । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध प्रभावकारी नभएमा श्रोतको विक्रीमा पनि समस्या आउन सक्दछ । रसिया, इरान लगायतका देशहरूले अपार श्रोत हुँदा हुँदै पनि अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा न त मूल्य प्रणालीमा न त विक्री र भुक्तानी प्रणालीमा नै ठुलो भूमिका खेल्न सकेका छैनन् । बरु अमेरिकाको प्रतिबन्धको सिकार भएकाले आफ्नो श्रोतको सही ढङ्गले विक्री गर्न सकेका छैनन् ।

प्राकृतिक श्रोतको अधिकताको अर्को नकारात्मक प्रभाव राजनीतिक प्रणालीमा पर्दछ । विश्वमा अधिक तेल निर्यातका राष्ट्र्रहरुले तेल व्यापारबाट ठुलो आम्दानी प्राप्त गर्दछन् । त्यस्तो आम्दानीबाट सरकारले सामाजिक सुरक्षाका क्रियाकलापहरूमा ठुलो रकम खर्च गर्दछ । सरकारलाई जनता उपर ठुलो मात्रामा कर लगाउन आवश्यक हुँदैन । यसबाट जनताहरूले सरकारका क्रियाकलापलाई नियमन, नियन्त्रण गर्नमा ध्यान दिर्दनन् । उनीहरूको राजनीतिक सहभागिता अत्यन्त कमजोर हुन्छ । शासक र शासितको बिचमा कुनै अन्तरक्रिया हुँदैन । किनकि सरकारले करारोपण गर्देन र सामाजिक सुरक्षा प्रभावकारी बनाएको हुन्छ । यसबाट त्यस्ता देशहरूमा सर्वसत्तावादी शासकको उदय हुन जान्छ । लोकतन्त्रले प्रस्फुटन हुने अवसर पाउँदैन । रुस लगायत प्राय: सबै खाडीका देशहरूमा वास्तविक प्रजातन्त्र नपाइनुको एउटा कारण प्राकृतिक श्रोत साधनको अधिकलाई मानिन्छ ।

प्राकृतिक श्रोतको अधिकताले अन्तर्राष्ट्रिय शक्ति समुदायको ध्यानाकर्षण पनि गर्दछ । आजको विश्वमा बन्जर मरुभूमियुक्त अरेबियाका मरुस्थलहरूमा अमेरिकी, रसियन र अन्य विश्व शक्तिराष्ट्र्रहरु एक आपसमा भिड्दै छन् । सिरियामा अरब वसन्तको आगो अझै पनि शान्त भएको छैन । कैयन आतंक्वादी समूहहरू एक आपसमा भिडि रहेका छन् । राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्वार्थहरूको चक्र व्यूहमा अधिक श्रोतयुक्त देशहरू परेका छन् । पछिल्लो समय अपार प्राकृतिक संसाधनलाई सही ढङ्गबाट उपयोग गर्न नसक्नाले भेनेजुएलाले ठुलो आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक क्षति व्यहोरेको छ । त्यसैले श्रोत साधनको उपलब्धता यदि उपयोगको सही भएन भने त्यो वरदान नभई श्रापको रूपमा रहन जान्छ ।

हालै मात्र पूर्वी अफ्रिकन देश मोजाम्बिकमा इस्लामिक स्टेटले एक ठुलो सामुन्द्रिक बन्दरगाहमा कब्जा गरेको छ । त्यस क्षेत्रमा ठुलो मात्रा प्राकृतिक ग्यासको भण्डार भएको अनुमान गरिएको छ । करिब ६० विलियन डलरको उक्त ग्यासको भण्डारणमा आतङ्कवादीको कब्जा भएकोमा आतंकवादीहरुले तेलको भण्डारमा आगो लगाउन सक्ने भएकाले सरकार र अन्तर्राष्ट्रियता समुदायले कुनै कारबाही गर्न सकेको छैन । ठुलो तेलको भण्डारको उपयोग गरी देशलाई विकसित गर्नमा हालसम्म मोजाम्बिकले कुनै ठोस कार्य गरेको पनि देखिँदैन । अर्थात् श्रोत साधन उपलब्धता हुनु मात्र विकासको अपरिहार्यता होइन । यसको सही ढङ्गबाट व्यवस्थापन हुन नसक्दा हमेसा जोखिममा रहनु पर्ने चाही पक्का हो ।

अर्को तर्फ कुनै उल्लेख्य प्राकृतिक श्रोत साधन नभएका एसियन अर्थतन्त्रहरू कोरिया, ताइवान, हंगकंग र सिंगापुर आज विकासको सिँढीमा निक्कै अगाडि पुगी सकेका छन् । उनीहरूमा श्रोतको अभावको हिनतावोध कहिल्यै पनि भएन । बरु जिन बोँदाले भने जस्तो यस्तो बाँझो देशका जनताहरू बढी मेहनती भएको देखियो । दूरदर्शी शासक, जनताहरुके बिचमा सार्वभौम एकता, सबल र सफल अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध, तुलनात्मक लाभको उचित विकास, मानव पुजिमा उल्लेख्य लगानी र वित्तीय क्षेत्रको गाढा विकासबाट एसियाका यी साना देशहरू आज एसियन टाइगरमा रूपमा उदीयमान भएका छन् ।

सामान्यतया प्राकृतिक श्रोत साधनलाई विकासको एउटा सजिलो साधन त मान्न सकिन्छ । तर यसले विकास मात्र निम्त्याउँदैन । सँगसँगै द्वन्द्वमा पनि मुलुकलाई फसाउँदछ । श्रोतको अधिकता सम्वृद्धिको सूचक हमेसा हुन सक्दैन । त्यसैले नेपालजस्ता श्रोतको न्यूनता भएका मुलुकहरूले आफ्नो आर्थिक नीति एसियन टाइगरको बाटो तर्फ डोेर्याउदा बढी उपयुक्त हुनेछ ।