पृष्ठभूमि 
सन् २०१९ डिसेम्बरको अन्त्यतिर चीनको वुहानमा नोबेल कोरोना अर्थात् कोभिड–१९ नामक नयाँ भाइरस (जीवाणु) को जन्म भएसँगै पृथ्वीमा एकछत्र राज गरिरहेको मानव जातिकै विनाशको खतरा चिन्ताजनक रूपमा बढिरहेको छ । मानवजातिले यस ग्रहमा मन लागेको गर्न स्वतन्त्र छौँ भन्ने सोचबाट जस्ताजस्ता कदम चाल्यो र प्रकृतिको निरन्तर दोहन गरिरह्यो, त्यसैको फलस्वरूप आफैँले तुलनात्मक रूपमा यस्तो खतरा निम्त्याएको हो भन्ने विज्ञहरूले बताइरहेका छन् । इतिहासमा यस ग्रहमा धेरै जीवहरूको अस्तित्व सर्वनाश भइसकेको छ । विशाल जीव डाइनोसरदेखि स–साना पुतली, किरा फट्याङ्ग्रा, अन्य जनावर तथा चराचुरुङ्गी आज छैनन् । धेरै वनस्पतिहरू लोप भइसकेका छन् । बचेका केही जीव जीवात्माहरू पनि जैविक विविधता र पारिस्थितिक प्रणालीमा आएको फेरबदलले लोप हुँदै गएका छन् ।

पृथ्वीमा सर्वश्रेष्ठ रूपमा रहेको ठानिने मानव जातिमा पनि समय समयमा खतरा उत्पन्न हुँदै गएको छ । वर्तमान विश्वमा आफूलार्ई अति विकसित र महाशक्ति राष्ट्र दाबी गरिरहेकाहरूको दाबीसमेत मिथ्या साबित हुँदै गइरहेको छ । विश्वको मानव सङ्गठनको नियमिततामा अवरोध उत्पन्न गर्ने, व्यापक र भयङ्कर क्षति गर्ने, मानवीय नियन्त्रणभन्दा माथिका घटनाहरू विकसित भइरहेका छन् । अनपेक्षित र एक्कासि नाटकीय रूपमा सूचीबद्ध भई/नभई मानवीय अस्तित्वमै खतरा उत्पन्न हुने गरी गम्भीर परिस्थितिको निर्माण भएको छ । विपद् र संकटले मौजुदा मानवीय घमन्ड एवम् दाबीहरुलार्ई  ध्वस्त पारिदिएको छ । यसले भौतिक एवम् मनोवैज्ञानिक प्रभाव छोडेर समाजमा तनाव, अस्थिरता, असन्तुलन, डर, भय र त्रास पैदा गरेको छ ।

जोखिम तत्त्व, समय, स्थान र प्रकृति हालसम्म अज्ञात रहेको कोरोना जीवाणु आज विश्व भ्रमणमा निस्केको छ भने पृथ्वीको श्रेष्ठ दाबी गर्ने प्राणी मानिस बन्द कोठामा सहाराविहीन अनुभूतिमा छटपटाइरहेको छ । सामाजिक जीवनको नियमित प्रक्रियालाई छिन्नभिन्न बनाउने; आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, प्रशासनिक, राजनीतिक र वातावरणीय प्रभाव छोड्ने; राज्य प्रणालीमा नकारात्मक असर पुर्‍याउने, अत्यावश्यक सेवामा धक्का दिने तथा विकासको गतिलाई अवरुद्ध गरी मानवीय अस्तित्वमा नै खतरा पुर्‍याई बहुपक्षीय क्षयीकरण गरिरहेको नयाँ जीवाणुको गति कहाँ पुगेर व्यवस्थापन हुने हो र महामारीपछिको विश्व कसरी लयमा फर्किन्छ, यसै भन्न सकिने अवस्था छैन । विश्वका अधिकांश देशहरूमा महामारीले आयतन बढाइरहेको छ, विज्ञान तथा प्रविधिले निर्माण गरेका आधुनिक उपचार पद्धतिहरू फिका देखिएका छन् । भविष्यको लेखाजोखा गर्ने समाज विज्ञानका परिभाषाहरू फेरिने अवस्था सिर्जना भएको छ ।

हामी विश्वव्यापीकरणको युगमा छौँ । जहाँ स्वास्थ्यको विषय राष्ट्रिय सीमाभित्र मात्र सीमित रहन सक्दैन । विश्वव्यापी रूपमा वस्तु, सुविधा, सेवा, वित्त, मानिस तथा वस्तुस्थितिजस्ता विषयहरूको अन्तरसम्बन्धीले सम्पूर्ण मानिसको सुरक्षालाई निर्धारण गर्दछ । व्यक्ति, समाज, समुदाय र राष्ट्रिय सुरक्षाजस्ता कुराहरू आकस्मिक तथा जोखिमपूर्ण तवरले लिइएका निर्णयहरूमा भर पर्दछन् । स्वास्थ्य र सुरक्षाका विभिन्न पक्षहरुलाई हेर्ने हो भने भौगोलिक सिमानालाई विश्वव्यापी मानवीय अस्तित्वमाथिको चुनौती तथा विश्वव्यापी राज्य अवधारणाले क्रमिक रूपमा विस्थापित गर्ने दिशातर्फ अभिमुख भएकै कारण बाह्य र आन्तरिक सङ्क्रमणबिच कुनै विभाजक रेखा छैन । हो, यही विन्दुबाट विश्वव्यापीकरण र पुँजीवादको पखेटामा उडान भरेको महामारीले गरिब र विपन्न देशका ग्रामीण जनतालाई समेत आक्रान्त बनाउँदै लैजाने निश्चित छ । पश्चिमी देशमा मानिसहरू आफ्नो स्वार्थको पुँजीवादी महल बिर्सेर राज्यको खोजी गरिरहेका छन् । राज्य अशक्त बन्दै गएको अनुभूति गरिरहेका छन् । यहीँबाट देश, समाज र राष्ट्रको नयाँ परिभाषा जन्मने अवस्था सिर्जना भएको छ । मानवीय सुरक्षाको निम्ति सारा सीमाहरू मेटाउँदै आजको युगमा यो सभ्यतालाई बचाउन मानवजातिले तीव्र सङ्घर्ष गरिरहेको अवस्थामा आशा गरौँ, यो विपद्बाट मानिस सचेततापूर्वक नै बाँचिरहनेछ ।

नेपाल सन्दर्भ
नेपाल विभिन्न प्राकृतिक तथा मानव प्रेरित विपद्को जोखिमपूर्ण अवस्थामा छ । हरेक वर्ष बाढी, पहिरो, आगलागी, जङ्गली जनावरको आक्रमण, झाडापखाला, अत्यधिक गर्मी तथा जाडो जस्ता कारणहरूले मानिसहरूले ज्यान गुमाउनु परेको छ । वि.सं. २०७२ मा त झन् भूकम्पले सारा नेपालीको जनजीवन नै अस्तव्यस्त बनाइदियो । आज पनि त्यसको प्रभावबाट मुलुक मुक्त हुन सकेको छैन । यसै सन्दर्भमा एकातिर गरिबी र भेदभाव, आकस्मिक सर्ने र नसर्ने रोगहरू, द्वन्द्व र प्राकृतिक विपत्तिजस्ता कारणहरूले रोग व्याधि, अपाङ्गता हुँदै मृत्युसम्म पुर्‍याइरहेको छ भने अर्कोतिर मानव जीवन, जनजीविका र सम्मानमा चुनौती खडा गरिदिएको छ । स्वास्थ्य क्षेत्र जनमैत्री छैन । बिहान–बेलुकाको छाक टार्न सङ्घर्षरत गरिब जनताले आफ्ना बालबच्चालाई पोषणयुक्त खाना र गुणस्तरीय शिक्षा दिन कठिन भएको कारण भोकमरी र कुपोषणमा पर्ने गरेका छन् । मातृ तथा बाल स्वास्थ्य, एचआइभी/एड्स, भोकबाट उन्मुक्ति, पोषणलगायतका विषयमा नेपालले चासो राख्दै आए तापनि अवस्था सूक्ष्म रूपमा हेर्ने हो भने सन्तोषजनक छैन ।

स्वास्थ्य क्षेत्र सहर बजारमै खुम्चिएको अवस्था छ भने निजीकरणले स्वास्थ्य सेवा नभएर व्यापारको रूपमा रूपान्तरण भइरहेको छ । स्वास्थ्य क्षेत्र बजारको कब्जामा छ, बजारका छद्म हातहरूले स्वास्थ्य क्षेत्र हाँकिरहेको भनी स्वयम् जनस्वास्थ्य विज्ञहरू बताउँछन् । अस्पतालहरूमा बिरामी सुटिङको माध्यमबाट पुग्छन् । भन्सार छुटमा ल्याइएका एम्बुलेन्सहरू लागू औषध ओसारपसार गर्नका लागि प्रयोग भएका भेटिन्छन् । छापामा नक्कली डाक्टरहरूले बिरामी जाँचेको समाचार छापिन्छ । गरिबले उपचार नपाएर ज्यान गुमाउनुपरेको धेरै उदाहरणहरू छन् । सक्षम र दक्ष डाक्टरहरू अस्पतालहरूको गतिविधि देखेर अवाक हुन्छन् र बेथिति विरुद्ध बोल्छन् ।

तर, बोलेको कसैले सुन्दैन । जसले सुनेको छ, उसले पनि केही गर्न सक्दैन । यही अवस्थामा हामीबिच कोभिड–१९ आइपुगेको छ । यसले हाम्रो दैनिकीलाई असन्तुलित बनाइदिएको छ । जीवाणु सङ्क्रमण भएको भन्दा पनि सम्भावित जोखिमको आतङ्कले पुरै समाजलाई गिजोलिरहेको छ । आज पुरै नेपाल ‘लकडाउन’ अर्थात् सम्पूर्ण रूपमा बन्दको अवस्थामा छ । मानिसहरू घर बाहिर निस्किन डराएका छन् । अस्पतालका डाक्टरहरू भयग्रस्त छन् । गाउँ समाजमा लाग्ने मेला पर्व बन्द भएका छन् । पूजापाठ, नमाज, जुमा रोकिएका छन् । पार्क, सपिङ मल, फिल्म हल, व्यायाम शाला, चौतारी, चोक सबै सुनसान छन् । सामाजिक सञ्जालमा अधिकांश युवा झुम्मिएका छन् । बालबच्चा सडकमा निस्किन सकेका छैनन् । सामाजिक सम्बन्ध, चालचलन, अन्तरक्रिया तथा व्यवहारमा परिवर्तन आएको छ । सहर घुमुवा जनावरहरू खानाका लागि भौँतारिइरहेका भेटिन्छन् । दैनिक गुजारा चलाउने मजदुरहरू समस्यामा परेका छन् । आफ्नै नागरिकहरू स्वदेश फर्किन सकिरहेका छैनन् । ओलम्पिकको नतिजा हेरे जसरी मानिसहरू कोरोनाको सङ्क्रमणबाट प्रभावित र मृत्यु भएकाहरूको सङ्ख्या गनेर बस्न बाध्य भएका छन् ।

विगतका विपद्हरूबाट शिक्षा लिएर हामीले प्रकोप रोकथामको तयारी समयमै गर्न सक्थ्यौँ । विदेशबाट महामारी भित्रिन सक्छ भनेर समयमै रोकथामको तयारी गर्न सक्थ्यौँ । अस्पतालहरूमा पर्याप्त स्वास्थ्य उपकरण, औषधी तथा अन्य स्वास्थ्य सामग्री जुटाउन सक्थ्यौँ । आवश्यक अस्थायी र सुरक्षित पूर्वाधार निर्माण गर्न सकिन्थ्यो । सुरक्षित भएर बस्न सर्वसाधारणलाई अपिल गर्ने, खाद्यान्नलाई पर्याप्त भण्डारण गर्ने, विशेष सुरक्षित स्वास्थ्य केन्द्रहरूको निर्माण गर्ने, स्वास्थ्य कर्मी तथा सुरक्षाकर्मीहरुलाई पूर्ण रूपमा सुरक्षित गराई तयार राख्ने लगायतका कामहरू गर्न सकिन्थ्यो । अलि ढिलो गरी हामी तयार भएका छौँ । संकट मानवीय अस्तित्वमा नै खतरा पुर्‍याउने गरी आइरहेको छ । तर, सावधानी, प्रतिरोध, बिरामीहरूको खोज, उद्धार, उपचार र जनचेतना एवम् मनोसामाजिक व्यवस्थापन गरी एकताबद्ध भई सारा नेपाली लागेमा यो विपद्बाट बच्न सकिन्छ । नागरिक सचेतना अभिवृद्धि, स्थानीय क्षमताको विकास, महामारीबाट सङ्क्रमितहरूको तथ्याङ्क संकलन र उपचार, यसको प्रकृतिबारे सूचना सम्प्रेषण, अल्पकालीन र दीर्घकालीन रणनीतिको निर्माण, सरोकारवालाको उच्च मनोबल, स्वास्थ्य सामग्रीको जोगाड, स्वास्थ्य चेक जाँचको व्यापकता, अनुशासित मानवीय क्षमताको विकास गरेर आजको संकटसँग जुध्न सकिन्छ ।

मुख्य समस्या

•  गम्भीर प्रकृतिको महामारी
•  प्रकोप नक्साङ्कन र मूल्याङ्कनको अभाव
• आधुनिक उच्च प्रविधिको अभाव
•  तथ्याङ्क सङ्कलनको उचित र भरपर्दो संयन्त्रको अभाव
•  आवश्यक स्रोत सामग्री न्यून
•  स्वास्थ्य क्षेत्रमा बढ्दो निजीकरण तर विपद्मा सो क्षेत्रको असहयोग
•  कमजोर पूर्व तयारी
•  भौगोलिक विकटता
•  कमजोर सचेतना
•  दक्ष जनशक्तिको न्यूनता
•  प्राविधिक अनुसन्धान र विकासजस्ता निकायहरूको अभाव
•  सार्वजनिक र निजी क्षेत्र बिचको कमजोर समन्वय
•  विगतबाट शिक्षा लिन नसक्नु
•  बलशाली र उचित नीतिको अभाव
•  विपद् व्यवस्थापन सूचना प्रणालीको अभाव
•  कोषको कमजोर अवस्था
•  क्रोनी क्यापिटालिज्मको उदय
•  बढ्दो भ्रष्ट्राचार

विपद् आउँछ भन्ने सोचेर त्यसको पूर्व तयारी गर्नु एकदमै जरुरी छ । विपद्बाट छुटकारा पाउनुलाई नागरिक अधिकारका रूपमा स्थापित गरी सामुदायिक परिचालन तथा सामान्यीकरण गर्नु जरुरी छ । विपद् व्यवस्थापनका आधारहरू समयमै पहिल्याउन सकिएन भने अनपेक्षित संकट बेहोर्नुको विकल्प रहँदैन । जसरी यो महामारीबाट केही युरोपेली मुलुकहरू प्रताडित बनिरहेका छन्, यसले मानव जातिलाई कहाँसम्म बाँच्न योग्य बनाउँछ, सोचनीय छ । निश्चय नै यो मानवविरुद्धको युद्धको रूपमा आएको छ । यो युद्ध मानव जातीले घोषणा गर्‍या हो या प्रकृतिले ? अव खोजको रूपमा प्रयोगशालाका मस्तिष्कहरू सक्रिय हुनेछन् । जानकारहरूबिच डिस्कोर्स चल्ला र आशा गरौँ अन्तमा एसियाली सभ्यताबाटै संकट मुक्त विश्व उदाउला ।

यससँगै यसका केही सकारात्मक पक्षहरू पनि छन् । जस्तै : यसले मानव जातिलाई खतरातर्फ सदैव सावधानी हुन सिकाउनेछ । मानिसलाई प्रत्येक क्षण सचेत, जिम्मेवार र संवेदनशील बनाउनेछ । गलत कुरालाई ठिक ठाउँमा ल्याउन मद्दत गर्नेछ । ठिक समयमा ठिक काम गर्ने बानीको विकास गराउनेछ । अस्वाभाविक र जटिल अवस्थामा पनि बाँच्न सिकाउनेछ । तत्काल निर्णय गर्ने क्षमता अभिवृद्धि गर्नेछ । भविष्य द्रष्टा हुन प्रेरित गर्नेछ । मानवीय जीवनको मूल्यबोध गराउने सँगसँगै समाजको नयाँ परिभाषा ल्याउने छ । यसै गरी मानव जातिलाई यो रोगले समान व्यवहार गरेको छ र सम्भवतः मानिसले पनि यस्तै गर्नुपर्छ भन्ने चेतना दिएको छ । मानवलाई छोटो समयका लागि दबाबमा राखेर विश्वमै दमन, शोषण र दबाबमा बाँचेकाहरूको अवस्थाको सम्झना गराएको छ ।

मानवीय स्वास्थ्यको महत्त्व र छोटो जीवनमा के गर्न आवश्यक छ भन्ने बोध गराएको छ । यसले मानवलाई आफ्नो घर, परिवार, मातृभूमि, संस्कृति, वातावरणलाई बेवास्ता नगर्न चेतावनी दिएको छ । यसले हामीलाई यो अन्त्य बन्न सक्छ या त नयाँ सुरुवात बन्न सक्छ भनेर सिकाएको एवं गल्ती सच्याउने मौका दिएको छ । हामीले बिर्सिएको महत्त्वपूर्ण पाठ यसले सम्झाएको छ ।